મ્યુકોર્માયકોસિસ ( Mucormycosis ) :-

•  પૃથ્વીમાં માનવ ઉપરાંત એવા કેટલાય પ્રજીવો છે જે ક્યારેક ક્યારેક પોતાની હાજરી બતાવી બેસે છે:-

Mucormycosis

   મ્યુકોર્માઇકોસિસ (જેને અગાઉ ઝાયગોમિકોસિસ કહેવામાં આવે છે) એ એક ગંભીર પરંતુ દુર્લભ ફંગલ ચેપ છે. જે મ્યુકોર્માસાયટ્સ નામના મોલ્ડના જૂથને કારણે થાય છે. આ એક પ્રકારની ફૂગ આખા પર્યાવરણમાં જીવે છે. મ્યુકોર્માઇકોસિસ મુખ્યત્વે એવા લોકોને અસર કરે છે જેમની પાસે સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ છે અથવા નિયમિત રૂપે તેવી દવાઓ લે છે જે શરીરની જંતુઓ અને માંદગી સામે લડવાની ક્ષમતાને ઓછી કરે છે. તે હવામાં ફંગલ બીજને શ્વાસ લીધા પછી સામાન્ય રીતે સાઇનસ અથવા ફેફસાંને અસર કરે છે. તે કટ, બર્ન અથવા ત્વચાની અન્ય પ્રકારની ઈજા પછી પણ ત્વચા પર થઈ શકે છે.

   મ્યુકોર્માયકોસિસ આમ તો ખૂબ ઓછા લોકોમાં જોવા મળે છે. તે એક ચેપ છે. તે મ્યુકોર મોલ્ડના સંપર્કને કારણે થાય છે. જે સામાન્ય રીતે માટી, છોડ, ખાતર અને સડો કરતા ફળો અને શાકભાજીમાં જોવા મળે છે. "તે સર્વવ્યાપક છે. તદુપરાંત માટી, હવા અને તંદુરસ્ત લોકોના નાકમાં અને લાળમાં પણ જોવા મળે છે. માનવદેહમાં તે સાઇનસ, મગજ અને ફેફસાને અસર કરે છે તથા ડાયાબિટીસ અથવા ઓછી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતાં વ્યક્તિઓ જેવા કે કેન્સરના દર્દીઓ અથવા એચ.આય.વી / એડ્સવાળા લોકોમાં જીવલેણ બની શકે છે.

   વર્તમાન પરિસ્થિમાં કોરોનાના વધુ કેસ જોવા મળી રહ્યાં છે, જેની હાલમાં કોઈ ચોક્કસ દવા નથી. તબીબી તેમની મેડિકલ ક્ષેત્રના નિષ્ણાતો અને વૈજ્ઞાનિકો દ્વારાં પરીક્ષણ કરી કેટલીક દવાઓ કરે છે. અહી  તે જાણવું પણ જરૂરી છે કે અત્યારે કોઈ દવા ચોક્કસ રૂપે અસરકારક નિવડશે તેવું કહી શકાય નહીં. કોરોનાની દવા લીધા પછી દર્દીઓમાં અનેક આડઅસર પણ જોવા મળે છે. બીજી બાજુ દવાઓ શરીરમાં અન્ય રોગને આમંત્રણ આપવાનું કામ કરે છે. રેમડેસિવીર જેવા ઈંજકસન આપવાથી શરીરમાં સર્કરાનું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે. તેની સારવાર રૂપે ઉપયોગમાં લેવાતી દવામાં સ્ટીરોઈડ્સનો ઉપયોગ પણ થાય છે. તો બીજી બાજુ આ રોગ દર્દીની રોગ પ્રતિકારક ક્ષમતામાં ખૂબ ઘટાડો કરે છે. મેડિકલ ક્ષેત્રમાં નિષ્ણાત તબીબીઓ માને છે કે મ્યુકોર્માયકોસિસમાં એકંદર રીતે મૃત્યુ દર 50% છે, તે સ્ટીરોઇડ્સના ઉપયોગથી ઉત્તેજિત થઈ શકે છે, પરંતુ ગંભીર રીતે બીમાર કોવિડ -19 દર્દીઓ માટે સ્ટીરોઈડ્સ જીવનરક્ષક સારવાર છે.

   સ્ટીરોઇડ્સ કોવિડ -19 માટે ફેફસામાં બળતરા ઘટાડે છે અને જ્યારે શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ કોરોનાવાયરસ સામે લડવા માટે ઓવરડ્રાઇવમાં જાય છે ત્યારે થતા કેટલાક નુકસાનને રોકવામાં મદદ કરે છે. પરંતુ તેઓ પ્રતિરક્ષા ઘટાડે છે અને ડાયાબિટીઝ અને નન ડાયાબિટીઝ કોવિડ -19 દર્દીઓ બંનેમાં બ્લડ સુગરનું સ્તરને દબાણ કરે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં ઘટાડો એ મ્યુકોર્માયકોસિસના આ કિસ્સાઓને ઉત્તેજીત કરી શકે છે.

   "ડાયાબિટીઝ” શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિને ઓછું કરે છે,  કોરોનાવાયરસ તેને વધારે છે અને તે પછી સ્ટીરોઇડ્સ જે કોવિડ -19 સામે લડવામાં મદદ કરે છે તે આગને બળતણ આપવા જેવુ કામ કરે છે.

   ડિસેમ્બર અને ફેબ્રુઆરીની વચ્ચે  પાંચ શહેરોમાં મુંબઈ,  બેંગ્લોર,  હૈદરાબાદ,  દિલ્હી અને પુણેમાં આ ચેપના 58 કેસ નોંધાવ્યા હતા. કોવિડ -19 માંથી પુન રિકવરી પ્રાપ્તિ પછી 12 થી 15 દિવસની વચ્ચે મોટાભાગના દર્દીઓએ તેનો કરાર કર્યો હતો.

 મ્યુકોર્માયકોસિસના પ્રકારો (Types of mucormycosis):­­-

1) રહીનોસીરેબ્રલ (સાઇનસ અને મગજ) મ્યુકોર્માયકોસિસ:- આ સાઇનસમાં એક ચેપ છે જે મગજમાં ફેલાય છે. મ્યુકોર્માયકોસિસનું આ સ્વરૂપ અનિયંત્રિત ડાયાબિટીસવાળા લોકોમાં અને કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરનારા લોકોમાં સૌથી સામાન્ય છે.

2) પલ્મોનરી (ફેફસાં) મ્યુકોર્માઇકોસિસ:- આ કેન્સરવાળા લોકોમાં અને શરીર અંગમાં ટ્રાન્સપ્લાન્ટ અથવા સ્ટેમ સેલ ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરનારા લોકોમાં મ્યુકોર્માઇકોસિસનો સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે.

3) ગેસ્ટ્રોઇંટેસ્ટાઇનલ મ્યુકોર્માઇકોસિસ:- આ પુખ્ત વયના લોકોમાં સામાન્ય છે, ખાસ કરીને અધૂરા માસે  અને ઓછા વજનવાળા જન્મેલ શિશુઓમાં. જેમને એન્ટિબાયોટિક્સ, શસ્ત્રક્રિયા અથવા દવાઓ લેતાં શરીરમાં, જેમાં જંતુઓ અને માંદગી સામે લડવાની ક્ષમતાને ઘટેલ હોય છે.

4) ક્યુટેનીયસ (ત્વચા) મ્યુકોર્માયકોસિસ:-આ છિદ્રિત ત્વચા દ્વારા ફૂગ શરીરમાં પ્રવેશ્યા પછી થાય છે (ઉદાહરણ તરીકે, શસ્ત્રક્રિયા પછી, બર્ન અથવા અન્ય પ્રકારની ત્વચાના આઘાત). જે લોકોમાં રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી ન હોય તેવા લોકોમાં મ્યુકોર્માયકોસિસનું આ સૌથી સામાન્ય સ્વરૂપ છે.

5) ડિસેમિનાટેડ મ્યુકોર્માઇકોસિસ:-  જ્યારે ચેપ લોહીના પ્રવાહમાં ફેલાય છે ત્યારે શરીરના બીજા ભાગને અસર કરે છે ત્યારે આ મ્યુકોર્માઇકોસિસ થાય છે. ચેપ સામાન્ય રીતે મગજને અસર કરે છે, પરંતુ બરોળ, હૃદય અને ત્વચા જેવા અન્ય અવયવોને પણ અસર કરી શકે છે.

 મ્યુકોર્માયકોસિસના લક્ષણો(Symptoms of Mucormycosis):-

   મ્યુકોર્માયકોસિસના લક્ષણો શરીર પર ફૂગ ક્યાં વધે છે તેના પર નિર્ભર છે.

1)  રહીનોસીરેબ્રલ (સાઇનસ અને મગજ) મ્યુકોર્માયકોસિસનાં લક્ષણો:-

• એકતરફી ચહેરા પર સોજો
• માથાનો દુખાવો
• અનુનાસિક અથવા સાઇનસ ભીડ
• અનુનાસિક પુલ અથવા મોઢાનાં ઉપરના ભાગ પર કાળા જખમ કે જે ઝડપથી વધુ તીવ્ર બને છે
• તાવ

2) પલ્મોનરી (ફેફસાં) મ્યુકોર્માયકોસિસના લક્ષણો:-

• તાવ
• ખાંસી
• છાતીનો દુખાવો
• હાંફ ચઢવી

3) ક્યુટેનિયસ (ત્વચા) મ્યુકોર્માયકોસિસ :-  તેમાં અલ્સર જેવો દેખાય છે અને ચેપગ્રસ્ત વિસ્તાર કાળો થઈ શકે છે. અન્ય લક્ષણોમાં પીડા, હૂંફ, અતિશય લાલાશ અથવા ઘાની આસપાસ સોજો શામેલ છે.

 

4) જઠરાંત્રિય મ્યુકોર્માયકોસિસના લક્ષણો (Symptoms of gastrointestinal Mucomycosis):-

 

• પેટ નો દુખાવો
• ઉબકા અને ઉલટી
• જઠરાંત્રિય રક્તસ્રાવ

 મ્યુકોર્માયકોસિસ ક્યાથી લાગે છે? (Where does Mucormycosis start?):-

   મ્યુકોર્માઇસેટ્સ ફૂગનું જૂથ જે મ્યુકોર્માયકોસિસનું કારણ બને છે, ખાસ કરીને જમીનમાં અને પાંદડા, ખાતરના ઉકરડા અને પ્રાણીના છાણ જેવા ક્ષીણ થતા કાર્બનિક પદાર્થોના સહયોગથી, સમગ્ર પર્યાવરણમાં હાજર છે. તેઓ હવામાં કરતાં માટીમાં સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે અને ઉનાળામાં તથા શિયાળો અથવા વસંતમાં વાતાવરણમાં હોય છે. મોટા ભાગના લોકો દરરોજ માઇક્રોસ્કોપિક ફંગલ બીજકણના સંપર્કમાં આવે છે, તેથી મ્યુકોર્માયકોસિસના સંપર્કમાં ન આવવાનું સંપૂર્ણપણે અશક્ય છે. આ ફૂગ મોટાભાગના લોકો માટે નુકસાનકારક નથી. જો કે જે લોકોએ રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી બનાવી છે તેમને મ્યુકોર્માઇસેટ બીજ શ્વાસ, ફેફસાં અથવા સાઇનસમાં ચેપ લાવી શકે છે. જે શરીરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાય છે.

 

મ્યુકોર્માયકોસિસની સારવાર (Treatment of Mucormycosis):-

મ્યુકોર્માયકોસિસ એ એક ગંભીર ચેપ છે. જેમાં પ્રિસ્ક્રિપ્શનમાં એન્ટિફંગલ દવા આપવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે એમ્ફોટેરિસિન બી, પોસાકોનાઝોલ અથવા ઇસાવ્યુકોનાઝોલ દ્વારા સારવાર આપવામાં આવે  છે. આ દવાઓ નસો (એમ્ફોટોરિસિન બી, પોસાકોનાઝોલ, ઇસાવુકોનાઝોલ) દ્વારા અથવા મોં દ્વારા (પોસોકોનાઝોલ, ઇસાવુકોનાઝોલ) આપવામાં આવે છે. ફ્લુકોનાઝોલ, વોરીકોનાઝોલ અને ઇચિનોકન્ડિન્સ સહિતની અન્ય દવાઓ મ્યુકોર્માયકોસિસનું કારણ બને છે તે ફૂગ સામે કામ કરતું નથી. મોટે ભાગે, મ્યુકોર્માયકોસિસને ચેપગ્રસ્ત પેશીઓને કાપી નાખવા માટે શસ્ત્રક્રિયાની જરૂર હોય છે.

   મોટા ભાગે આ રોગ દરેકમાં જોવા મળતો નથી પરંતુ અમુક દર્દીઓ ઊટ વૈદું કરવાં જાય ત્યાં તકલીફ ઉત્પન થાય છે. સોશિયલ મીડિયા પર આવતાં કોરોનાં ઉપચારમાં આયુર્વેદનાં નામે છાણ, ગૌ મૂત્ર અને તેવી કેટલીય વનસ્પતિનો ઉપયોગ કરવાં કહેવામાં આવે છે. ગભરાયેલ દર્દી પોતાની અજ્ઞાનતાનું પ્રદર્શન કરી બેસે છે અને પરિણામે આવાં રોગનો સામનો કરવો પડે છે. માટે ડોક્ટરની સલાહ વગર કોઈ પણ ડ્રગ્સનો ઉપયોગ ટાળવો જોઈએ અને જાગૃત બનવું જોઈએ. સામાન્ય રીતે આ બીમારી કોરોનાં થયાના 8 થી 15 દિવસ ની અંદર જોવા મળે છે પરંતુ તેમાં વધગટને અવકાસ છે. આ બીમારીમાં એક પ્રકારનો સડો થતો હોવાથી જેતે અંગને કાપવાનો નિર્ણય પણ લેવામાં આવે છે તથા કેટલાક દર્દીઓ મૃત્યુ પણ પામતા હોય છે. યોગ્ય સલાહ અને નિયમિત સારવાર તથા થોડી જાગૃતિથી આ રોગને હંફાવી શકાય છે. 

                                                                                                                                         જૈમીન જોષી.    

રેમડેસિવીર શું છે? (What is Remdesivir ?)

• કોરોનાની કોઈ પણ દવા અત્યારે માનવ પર થતું પરીક્ષણ જ છે:-

    ઓક્ટોમ્બરના અંતમાં યુ.એસ. ફૂડ એન્ડ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશન (એફડીએ) એ નોવેલ  કોરોના વાયરસ (કોવીડ-19) ના દર્દીઓની સારવાર માટે એન્ટિવાયરલ દવાઓમાં રેમડેસિવીરને સત્તાવાર રીતે મંજૂરી આપી હતી. જે તેને COVID-19 ની સારવાર માટે એફડીએ દ્વારાં મંજૂરી મેળવનારી પ્રથમ દવા છે. ગંભીર રીતે બીમાર COVID-19 દર્દીઓની સારવાર તરીકે આ દવા છેલ્લા સમયથી હેડલાઇન્સમાં છે.

   મે મહિનામાં એફડીએ એપ્રિલના અંતમાં પ્રકાશિત થયેલા નોંધપાત્ર અભ્યાસના પ્રારંભિક પરિણામોના જવાબમાં રેમડેસિવીર માટે કટોકટી ઉપયોગની અધિકૃતતાનું માળખું બહાર પાડ્યું હતું. અભ્યાસ દર્શાવે છે કે ગંભીર COVID-19 ના દર્દીઓને હોસ્પિટલમાં દાખલ દર્દીઓ, જેમણે પ્લેસબોને બદલે રેમડેસિવીર મેળવ્યું હતું, તેઓ 31 ટકા વધુ ઝડપથી પુન:પ્રાપ્તિ થયા, તેઓને 15 દિવસની જગ્યાએ લગભગ 11 દિવસ પછી હોસ્પિટલથી સ્વસ્થ રૂપે રજા આપી દેવાઈ.

   અત્યાર સુધી કોઈ પણ  બીમારીની સારવાર માટે રેમડેસિવીરને ક્યારેય એફડીએ દ્વારાં મંજૂરી મળી ન હતી, તેથી એફડીએને તપાસની (ક્લિનિકલ ટ્રાયલ) સેટિંગની બહાર ડોકટરોને દવાઓની સક્સેસ આપવા માટે કટોકટીના ઉપયોગની મંજૂરી આપવી પડી હતી. મે થી શરૂ થતાં ડોકટરો ક્લિનિકલ ટ્રાયલ્સમાં ભાગ લેતા દર્દીઓ માટે તેના વપરાશને મર્યાદિત કરવાને બદલે ગંભીર કોવિડ -19 માં હોસ્પિટલમાં દાખલ થયેલા દર્દીઓને રેમડેસિવીર આપવા સક્ષમ હતા.

   હોસ્પિટલમાં દાખલ COVID-19 દર્દીઓએ રાષ્ટ્રવ્યાપી રેમડેસિવીર પ્રાપ્ત કરવાનું શરૂ કર્યા પછી એફડીએએ ડ્રગની અસરકારકતા વિશે નવા ડેટાનું મૂલ્યાંકન કર્યું. ઑગસ્ટમાં એફડીએએ તેના કટોકટીના વપરાશના અધિકૃતતાને વિસ્તૃત કરી હળવા અને મધ્યમ રોગવાળા લોકો સહિત કોવિડ -19 સાથેના તમામ હોસ્પિટલમાં દાખલ દર્દીઓને દવા પ્રાપ્ત કરવાની મંજૂરી આપી અને ઓક્ટોમ્બરમાં એફડીએએ કટોકટી ઉપયોગની ઑથોરાઇઝેશન દવાથી રેમડેસિવીરની સ્થિતિને એફડીએ માન્ય દવામાં બદલી.

    તાજેતરની એફડીએ મંજૂરી અને કટોકટી વપરાશની મંજૂરી પહેલાં રેમડેસિવીરને તપાસની દવા માનવામાં આવી હતી. તેનો ઉપયોગ કોઈ પણ સ્થિતિની સારવાર માટે ક્યારેય કરવામાં આવતો ન હતો, પરંતુ તે ઘણા રોગોની સંભવિત સારવાર તરીકે અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો હતો. એટલે કે  તે માત્ર એક વિષય હતો.

   મૂળરૂપે તે હિપેટાઇટિસની સંભવિત સારવાર તરીકે બનાવવામાં આવી હતી. 2014માં ઇબોલા વાયરસની સંભવિત સારવાર તરીકે તેનો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યારથી અન્ય કોરોનાવાયરસ સામે તેની અસરકારકતાનો અભ્યાસ વાયરસનાં ઉદ્ભવ તરીકે થયો. સંશોધનકારોએ ગંભીર તીવ્ર શ્વાસોચ્છવાસ સિન્ડ્રોમ (એસએઆરએસ) અને મધ્ય પૂર્વ શ્વસન સિન્ડ્રોમ (એમઇઆરએસ) સામે અસરકારક હોવાનું રેમડેસિવીરને માનવામાં આવ્યું, જોકે સંશોધન ફક્ત ટેસ્ટ ટ્યુબમાં અને પ્રાણીઓ પર કરવામાં આવ્યું હતું, મનુષ્યમાં નહીં.

   સંશોધન બતાવે છે કે જ્યારે મધ્યમ COVID-19 ના દર્દીઓ રેમડેસિવીર મેળવે છે, ત્યારે તેમના લક્ષણો વધુ ઝડપથી સુધરે છે. દર્દીની હોસ્પિટલના રોકાણોની અવધિ ટૂંકી બતાવવા માટે પણ આ દવા બતાવવામાં આવી છે. ગંભીર રીતે બીમાર COVID-19 દર્દીઓમાં, રેમડેસિવીર ઓછા મૃત્યુ સાથે સંકળાયેલું છે.

  રેમડેસિવીર વાયરસનાં ઉત્પાદનમાં વિક્ષેપ તરીકે કામ કરે છે. કોરોના વાઈરસમાં જીનોમ હોય છે જે રિબોન્યુક્લેઇક એસિડ (આરએનએ) હોય છે. રેમડેસિવીર વાયરસને આર.એન.એ.ની નકલ કરવાની જરૂરિયાતવાળા કીમાંના એકમાં દખલ કરે છે. આ વાયરસને ગુણાકાર એટલે કે વધારો કરતા અટકાવે છે.

 

Remedivil structure

 રેમડેસિવીરના સ્ટ્રક્ચરને જોઈએ તો સમજાય કે તે એક ન્યુક્લિઓટાઈડ એનેલોગ છે. હવે જે સાયન્સનાં વિધ્યાર્થી  નથી તેને આના વિષે બિલકુલ ખ્યાલ નહીં હોય એટલે સીધી ભાષામાં સમજીએ તો માનવ ડી.એન.એ માં ત્રણ પ્રકારની વસ્તુઓ હોય છે. નાઇટ્રોજનિસ બેસિસ, સુગર અને ફોસફેટ ગ્રૂપ. આ ત્રણેય ભેગા મળીને બને તેને ન્યુક્લિઓટાઈડ કહે છે. આવા કેટલાએ ન્યુક્લિઓટાઈડ  ભેગા મળીને ડી.એન.એ બનતો હોય છે.  એટલે આ એક પ્રકારનાં ન્યુક્લિઓટાઈડ એનાલોગ છે. તે એક પ્રો દ્રૂગ છે. પ્રો દ્રૂગ એટલે માનવ દેહની બહાર તે નિષ્ક્રિય હોય છે અને અંદર તે સક્રિય બની જતાં હોય છે. કોરોના વાઇરસ જ્યારે માનવ કોષમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તે સક્રિય બની તેની સંખ્યામાં વધારો કરતાં હોય છે.  જેની સાઈકલને તોડવાનું અને રોકવાનું કામ રેમડેસિવીર કરતું હોય છે.  આ આખી પદ્ધતિમાં આર.એન.એ મૂળ છે કેમ કે આખી પ્રક્રિયા તેનાં આસપાસની જ હોય છે. જે જટિલ છે. 

   આમ જોવા જઈએ તો અત્યારની પરિસ્થિતી પ્રમાણે કોરોનાની વેક્સિન હોય, રેમડેસિવીર, કે અન્ય કોઈ મેડિસિન. અત્યારે જે આપણાં પર થાય છે તે માત્ર માનવ પરીક્ષણ જ કહેવાય. કોઈ પણ દવાને કોરોના નાશક  ગણી શકાય નહીં.    

                                                                                                                             જૈમીન જોષી. 

પ્લાસ્ટિકની શોધ કોણે કરી? (Who invented plastic?)

• પ્લાસ્ટિકની શોધ સમાજને ઉપયોગી ખરી પણ પર્યાવરણ માટે ખતરા રૂપ છે. 

   વિજ્ઞાનની ઘણી બધી શાખાઓમાં રસાયણ વિજ્ઞાન પણ એક છે. જે વિવિધ પદાર્થની જન્મદાતા તરીકે કાર્યરત સાબિત થઈ છે. પૃથ્વી પર એવી કોઈ ભાગ્યેજ જગ્યા હશે જ્યાં રસાયણિક પ્રક્રિયાઓ નહિવત હોય. પ્રાથમિક શાળામાં જ આપણને વિવિધ તત્વો અને મિશ્રણ વિશે માહિતી આપવામાં આવે છે. આધુનિક વિજ્ઞાનમાં તો રસાયણિક ક્રિયાઓ વિશે પણ પ્રાથમિક શિક્ષણમાં શીખવવામાં આવે છે.

   જ્યાં રસાયણોની વાત થાય ત્યાં પર્યાવરણની જાળવણીની ચિંતા અને પ્રદૂષણ નિયંત્રણની ચિંતા સહજ રીતે જ ઊપજી આવે છે. કારણ કે દરેક વ્યક્તિને મગજમાં સીધી કે આડકતરી રીતે કુદરતી તત્વોની જાળવણીની ચિંતા કરવાનું શીખવી દેવામાં આવ્યું છે અને તે જરૂરી પણ છે પરંતુ તે પણ જાણી લેવું જરૂરી છેકે જે પ્રકારે ચાઈનીશ પ્રોડક્ટસનો સપૂર્ણ બહિષ્કાર શક્ય નથી તેમજ રસાયણો દ્વારાં ઉત્પન થતાં પદાર્થોનો ઉપયોગ ન કરવો કે ચલાવી લેવું તે પણ શક્ય નથી. પ્રદૂષણ ફેલાવનાર તત્વોમાંનું એક મહત્વનું તત્વ પ્લાસ્ટિક વિશે તો આપણે સૌકોઈ જાણીએ છીએ અને તેના ઉપર સરકાર દ્વારાં લગાવેલ રોક અને કાયદા વિશે પણ આપણે પરિચિત છીએ. પણ મૂળ પ્લાસ્ટિકની બનાવટ અને સોધની કથા પણ રોચક છે.

   વર્ષો પહેલાં એક ગરીબ લુહારનો છોકરો હતો. તેને રમતગમતનો અને સંગીતનો ખૂબ ભારે શોખ હતો. આમ જોવા જઈએ તો તે સમયે બંને શોખ ખર્ચાળ હતાં. તે સમયે રમતગમતમાં સૌથી વધુ પ્રચલિત બિલિયર્ડ રમત હતી. બિલિયર્ડ એ એક ક્યૂ (લાંબી લાકડી) વડે રમાતી રમત છે, જેને લીલા જાડા ઊનના કપડાથી આચ્છાદિત વિશાળ ટેબલ પર રમવામાં આવે છે. સાદી ભાષામાં આપણે તેને સ્નૂકર તરીકે ઓળખીએ છે. જે બ્રિટિશ લશ્કરી અધિકારીઓ દ્વારાં ભારતમાં રમાતી રમત હતી. તે સમયે તેના બૉલ કીમતી હાથીદાંતમાંથી બનતા હતાં. તે જ પ્રમાણે સંગીતમાં પણ તેને પિયાનો ખૂબ ગમતો હતો. આ પિયાનામાં હારમોનિયમના જેવી દબાવવાની કળો તે પણ હાથીદાંતમાંથી જ બનતી. આજે પણ જ્યાં હાથીદાંતની કિંમત આટલી મસમોટી હોય તો ત્યારે તો કેટલી હશે તેની કલ્પના આપણે કરી શકીએ છીએ. આમ પિયાનો કે બિલિયર્ડના બૉલની કિંમત લુહારના છોકરાનેના પોસાઈ તે આપણે સમજી શકીએ છીએ. આ ગરીબ છોકરાને થયું કે વસ્તુઓ સસ્તી કરવા માટે અન્ય કોઈ માર્ગ શોધવા જોઈએ. હવે હાથીદાંત મેળવવા તો શક્ય હોય શકે નહીં એટલે એવી કોઈ વસ્તુ શોધવી પડે જે હાથીદાંત કરતાં ખૂબ જ સસ્તી અને સરળતાથી મેળવી શકાતી હોય અને જે જોખમી પણ ન હોય. વિચાર જેટલા સરળ હોય છે પ્રયત્ન તેટલા જ આકરા કરવાં પડે છે. લુહારના દીકરાએ પ્રયત્નો શરૂ કર્યા. તે એક એક બબ્બે વસ્તુ ભેગી કરી અને પ્રયોગો કરવા લાગ્યો. પરિણામ સ્વરૂપ જે વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય તેને ચકાસે અને જો નિષ્ફળ ગયો હોય તો નિરાશ થયા વગર તેને બાજુમાં મૂકી ફરી પાછો નવા પ્રયોગો કરવાં લાગે. એકવાર તેનો પ્રયોગ આકસ્મિક રીતે જ સફળ થઈ ગયો. આપણે સૌ કપૂરથી પરિચિત જ છીએ. તે એક કાર્બનિક પદાર્થ છે. આ લુહારના છોકરાએ આ કપૂરને બીજો એક પદાર્થ જે સેલ્યુલોઝ નાઇટ્રેટ તરીકે ઓળખાય છે તેની સાથે ભેગો કરીને ગરમ કર્યો. એકાએક બંને વચ્ચે રાસાયણિક પ્રક્રિયા થઈ અને તેમાંથી એક તદન નવો જ પદાર્થ આકાર પામ્યો. આ નવનિર્મિત પદાર્થ ઘન, સફેદ રંગનો અને કઠણ હતો. લુહારના છોકરાએ આ પદાર્થનું નામ ‘ સેલ્યુલોઇડ ' રાખ્યું. આ સેલ્યુલોઇડ એટલે વિશ્વનું પ્રથમ પ્રાપ્ત થયેલું પ્લાસ્ટિક.

   આમ, સન ૧૮૬૮ માં પ્લાસ્ટિકની પ્રથમવાર શોધ કરનાર આ ગરીબ લુહાર બીજું કોઈ નહીં પણ ‘જોન ડિયાટ’ હતાં. સમય સાથે તેના પર વધુ પરીક્ષણો થયા અને તેમાથી બે મુખ્ય પ્રકારનાં પ્લાસ્ટિક સેલ્યુલોઇડ તથા બેકેલાઇટ મળ્યાં. રાસાયણિક વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ જોવામાં આવે તો તે મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં હોય છે. થર્મોપ્લાસ્ટિક અને થર્મોસેટિંગ પ્લાસ્ટિક. થર્મોપ્લાસ્ટિક જાતનાં પ્લાસ્ટિકને ગરમી વડે નરમ બનાવી ઇચ્છીએ તે ઢાળમાં ઢાળી શકાય છે. જોઈતા ઘાટમાં વાળી શકાય છે. તથા તેનું પ્રવાહી પણ બનાવી શકાય છે . દા.ત. પોલીથીન જે પોલી ઈથિલીન પ્લાસ્ટિક છે . આથી ઊલટું થર્મોસેટિંગ પ્લાસ્ટિક એકવાર બની ગયા પછી ગરમીથી પ્રવાહી સ્વરૂપમાં ફેરવાતું નથી , દા.ત. બેકેલાઈટ, ફોરમાઇકા વગેરે.

   પ્લાસ્ટિક એક પેટ્રોલિયમ પેદાશ છે. જે એક પ્રકારના પોલીમર જ છે. જમીનમાંથી નીકળતાં ક્રૂડ ઓઇલને આપણે પેટ્રોલિયમ પદાર્થ તરીકે ઓળખીએ છીએ. ક્રૂડ ઓઇલને જમીનમાંથી નીકાળીને ભિન્ન ભિન્ન તાપમાને અલગ કરવામાં આવે છે. જેમાંથી પેટ્રોલ, ડીઝલ, કેરોસીન, નેપ્થા વગેરે પ્રાપ્ત થાય છે. નેપ્થા એક જટિલ હાઈડ્રો કાર્બન છે જે એક લાંબી કાર્બન શૃંખલા ધરાવે છે. નેપ્થા પરથી અલગ મોનોમર બનાવનામાં આવે છે. આમ નેપ્થામાંથી પોલીમર બનાવવાની એક આખી લાંબી પદ્ધતિ છે. જે રોચક છે અને ખર્ચાળ પણ.

   પ્લાસ્ટીલ નો ઉપયોગ દરેક જગ્યાએ થાય છે. ખુરશી, ટેબલ, રસોડામાં, પાણીની બોટલ, બ્રશ, થેલી, થાળી, ગ્લાસ, પેકિંગ બેગ વગરે...  પ્લાસ્ટિકને બાળતા તેમાંથી ઝેરી વાયું ઉત્પન થાય છે. જે પર્યાવરણ માટે ખૂબ પ્રદૂષણ ફેલાવનાર તરીકે સાબિત થયું છે. તદુપરાંત તેનું સરળતાથી વિઘટન પણ થતું. માનવીઓએ આવનારા સમયમાં તેનો બને તેટલો ઓછો ઉપયોગ કરવાનું શીખવું પડશે. પ્લાસ્ટિકની જગ્યા એ અન્ય પદાર્થ ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેનું પરીક્ષણ પણ વૈજ્ઞાનિકો દ્વારાં થઈ રહ્યું છે.        

                                                                                                               જૈમીન જોષી. 

કુત્રિમ વરસાદ - વિજ્ઞાનની એક અનોખી શોધ (Artificial rain - a unique discovery of science)

•  વિજ્ઞાન દ્વારાં થયેલ  શોધો એ માનવ સમાજને મળેલ આયુષ્ય  છે :-

 

   કૃત્રિમ  શબ્દથી આપણે પરિચિત છીએ. માનવ પોતાનાં વિચારો અને પ્રયોગો દ્વારાં જે કઈ નવી શોધ ખોળ કરતો હોય છે તેનાં પરિણામ હંમેશા  ફાયદાકારક રહ્યા છે. માનવ પેઢીને પ્રગતિશીલ બનવવામાં વિજ્ઞાનનો બહુ  મહત્વનો ફાળો છે અને વિજ્ઞાનીઓનાં ચાતુર્ય અને પરિશ્રમનું યોગદાન છે. અહીં એ પણ માનવું જરૂરી છે કે માનવે હર હંમેશ કુદરતનાં કાર્યમાં હસ્તક્ષેપ કર્યો છે અથવા કરવો પડ્યો છે. પરિસ્થિતિને સાનુકૂળ બનાવવાં માનવે સગળા પ્રયત્નો કર્યાં છે અને કરવા પણ જોઈએ. તે પ્રકારનું સામર્થ્ય માત્ર માનવી પાસે જ છે. 

   

   ભારત એક કૃષિ પ્રધાન દેશ છે. અનાજનો બહુ મોટો સ્ત્રોત ભારતમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. ખેતીવાડીની ફળદ્રુપ જમીન અને ચિંચાય માટેના સ્ત્રોતો ભારત પાસે પૂરતા છે. વિજ્ઞાન એવું કહે છેકે કોઈ પણ વનસ્પતિને વૃદ્ધિ પામવા માટે હવાં પાણી અને ખોરાક જરૂરી છે અને તેની સાથે ઉષ્મા (સૂર્ય) પણ. આપણો દેશ  પાણી માટે મોટેભાગે વરસાદ પર જ આધાર રાખે છે. વરસાદ કઈ રીતે પડે છે તે તો તમે સૌ જાણતા જ હશો. 

 

  સૂર્યની ગરમી દરિયો, સરોવર, તળાવ, ઝરણા, નદીનાં પાણી ઉપર પડે છે. ગરમીનાં કારણે બાષ્પીભવનની ક્રિયા થાય છે એટલે કે પાણીનું વરાળમાં  રૂપાંતર  થાય છે. ઉત્પન્ન થયેલી બાષ્પ વધુ દબાણથી ઓછા દબાણ તરફ ગતિ કરતી હોય છે માટે તે ઓછા દબાણ ધરાવતાં વિસ્તાર તરફ ગતિશીલ થાય છે. આમ ઉત્ત્પન થયેલી વરાળ હલકી તથા વાયુસ્વરૂપ હોવાથી હવામાં ઊંચે જાય છે અને કેટલીક રસાયણિક ક્રિયાઓ દ્વારાં તેમાંથી વાદળ બંધાય છે. વાદળ એ બીજું કઈ નહીં પરંતુ પાણીના કણો છે. જ્યારે ઉપરની હવા એકાએક ઠંડી પડે ત્યારે વાદળમાંથી અમુક સંજોગોમાં પાણીનાં ટીપાં થઈ વરસાદ પડે છે. આ વરસાદ પૃથ્વી પર અલગ અલગ જગ્યા એ અલગ અલગ સમયે પડતો હોય છે. આવાં કિસ્સાઓમાં કેટલીક જગ્યાએ વધુ પડતો વરસાદ થતો હોય છે અને તેથી વિપરીત અમુક જગ્યાએ ઓછો વરસાદ થતો હોય છે જે ખેતી કરવા માટે પૂરતો હોતો નથી. 

  

   પહેલાનાં સમયમાં વિજ્ઞાનીઓએ એવું તથ્ય કાઢ્યું કે ધૂળ તથા અન્ય પદાથોનાં સૂક્ષ્મ ૨જકણો ફરતે પાણીનાં ટીપાં બાઝે છે. આ ૨જકણો અત્યંત શૂક્ષ્મ હોવાથી નરી આંખે જોઈ શકતાં નથી. આ તથ્ય આપનાર સર્વપ્રથમ વૈજ્ઞાનિક હતાં જોન એટકિન. હવે પ્રશ્ન એ હતો કે જે જગ્યાએ વરસાદ સાનુકૂળ માત્રમાં નથી ત્યાં શું કરવું? કારણ કે પાણી માટે વરસાદ સિવાય અન્ય કોઈ સ્ત્રોત હોતો નથી. આકાશમાં એવી તો કઈ ઘટના બનતી હશે કે પાણીના ટીપાં વરાળમાંથી પાછા પ્રવાહી સ્વરૂપમાં રૂપાંતર પામતા હશે તે જાણવું એ મહત્વનો પ્રશ્ન હતો. પાણીની જ્યાં અછત હોય ત્યાં વિજ્ઞાનીઓએ કૃત્રિમ રીતે વરસાદ કરવાનું વિચાર્યું. વૈજ્ઞાનિકોએ વિવિધ પદાર્થોના રજકણો ફેંક્યા પણ કાંઈ ન  મળ્યું. સન 1933 માં શેફર નામનાં એક માણસે આના માટે પ્રયત્નો ચાલુ કર્યા. તે  ઊંચા પર્વતની ટોચ ઉપર જઈ પહોંચ્યો અને બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કર્યું તો જણાયું કે અહીં તો આજુબાજુનાં વાદળોનું ઉષ્ણતામાન શૂન્ય અંશ સેલ્સિયસ કરતાં પણ નીચું હતું છતાં અહીં કેમ બરફના સ્ફટિકો જામતા નથી ? તે વિચારમાં પડ્યો. આના કારણો સમજમાં આવે તેવાં ન હતાં. એકાએક તેને ખ્યાલ આવ્યો અને તેણે પોતાનાં રેફ્રિજરેટરમાં જોયું તો ફ્રિઝરમાં તો પર્વત જેવું જ વાતાવરણ હતું. તેણે વિવિધ પદાર્થોનાં રજકણ ફેંકી જોયા પણ કોઈ જ પરિણામ મળ્યું નહીં. 

   

   એક દિવસ શેફરે જોયું કે ફ્રિઝરમાં ઉષ્ણતામાન થોડું ઊંચું ગયું છે અને બરફને જામેલો રાખવો હશે તો કાંઈક કરવું પડશે. તેણે ફ્રિઝરનાં તળિયે સૂકો બરફ પાથર્યો. સૂકો બરફએ કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું નક્કર (ઘન ) સ્વરૂપ છે. તેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ઠંડક આપનાર એજન્ટ તરીકે થાય છે, પરંતુ નાટકીય અસર માટે થિયેટરોમાં ધુમ્મસ મશીનોમાં પણ તેનો ઉપયોગ થાય છે. તેના ફાયદામાં પાણીના બરફ કરતા નીચાં તાપમાન સામેલ છે અને કોઈપણ અવશેષો છોડતા નથી (વાતાવરણમાં ભેજથી આકસ્મિક હિમ સિવાય). જ્યાં યાંત્રિક ઠંડક ઉપલબ્ધ નથી ત્યાં તે સ્થિર ખોરાક બચાવવા માટે ઉપયોગી છે. 

   

   સૂકો બરફ વાપરી તેને ત્યાં પોતાના ઉચ્છવાસ ફેંક્યા. એકાએક એની આંખો આશ્ચર્યથી ખૂલીને પહોળી થઈ ગઈ. એના ઉચ્છવાસ સાથે બરફનાં નાના કણ  પણ જામેલા હતાં. તેને ફરીથી પ્રયત્ન કરી જોયો જેમાં તે સફળ રહ્યો. એકવાર શેફરે વાદળો જોયાં અને તે સાથે તરત જ તે  વિમાનમાં ઊપડી વાદળ સુધી પહોંચી ગયો અને યંત્ર વડે તેણે વાદળોની ઉપર સુકો બ૨ફ નાખ્યો. તેને જમીન પર તેનો મિત્ર લેન્ગમુરને ઊભો રાખ્યો હતો જે વરસાદની રાહ જોતો હતો. ત્યાં જ ઉપરથી પાણીના ટીપાં જમીન પર ઉતરી આવ્યાં. આમ શેફરે કૃત્રિમ વરસાદ ધરતી ઉપર વરસાવવી દીધો.

   આમ, કુત્રિમ વર્ષા બનવાની શરૂઆત થઈ ગઈ. વિશ્વમાં કૃત્રિમ વરસાદ વરસાવવાનાં પ્રયોગો થવા માંડ્યા. સમય જતાં કૃત્રિમ વરસાદ લાવવા આખી એક પદ્ધતિનું નિર્માણ થયું. જેમાં પ્રથમ કેટલાક રસાયણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. 13 નવેમ્બર 1946 માં વિસેંટ જોસેફ એ સૌથી પહેલા વર્ષા કરી હતી ત્યાર પછી 1947 અને 1960 માં વર્ષા કરવામાં આવી હતી. આ પદ્ધતિમાં મુખ્ય વાતાવરણને વરસાદનાં અનુરૂપ બનાવવામાં આવે છે. જેમાં જે જગ્યામાં વરસાદ પાડવાનો હોય તે જગ્યા એ હવાનું નિર્માણ કરવામાં આવે છે જેથી વાદળો વરસાદ લાવવા યોગ્ય બની શકે. સંઘનનની પ્રક્રિયા દરમિયાન તેમાં કેલ્શિયમ ક્લોરાઇડ, કેલ્શિયમ કાર્બાઇડ, કેલ્શિયમ ઓકસાઈડ, યુરિયા અને મીઠાંના સંયોજન તેમજ એમોનિયમ નાઇટ્રેટ જેવા દ્રાવણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. જે હવામાંથી જળબાષ્પને શોષીલે છે અને દબાવ બનાવવાની પ્રક્રિયાની શરૂઆત કરી દેતા હોય છે. ત્યાર પછી વાદળોના ઘનત્વ વધારવામાં આવે છે. જેમાં યુરિયા, એમોનિયમ નાઇટ્રેટ, સૂકો બરફ, કેલ્શિયમ ક્લોરાઈડ જેવા રસાયણો ઉમેરવામાં આવે છે અને અંતે ઠંડા કરવાવાળા રસાયણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સૂકો બરફ અને સિલ્વર આયોડાઇડ જેવા રસાયણ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. જે પ્રમાણમાં મોધું છે પણ તે અત્યંત અસરકારક છે અને પ્રમાણમાં ઓછું જોઈતું હોવાથી સરવાળે સસ્તું પડે છે. આ રીતને કલાઉડ સિડિંગ કહે છે. સીલ્વર આયોડાઈડ છીણેલા બરફ જેવાં ભૂકા સ્વરૂપે હોય છે. કૃત્રિમ વરસાદ વરસાવવા માટે ઘટ્ટ વાદળોને પસંદ કરાય છે. જમીન પરથી સિલ્વર આયોડાઇડ રોકેટમાં ભરી વાદળ તરફ છોડી શકાય છે. જો કે આ રીતમાં હમેશાં સફળતા મળતી નથી અને વરસાદનું પ્રમાણ પણ ઓછું હોય છે. જો વાદળો શરૂવાતથી જ બનેલાં હોય ત્યારે તેમાં સીધું સિલ્વર આયોડાઈડનો ઉપયોગ કરી સીધો વરસાદ લાવી શકાય છે. 

     હજી પણ વિશ્વમાં વિજ્ઞાનીઓ કૃત્રિમ વરસાદ માટે પ્રયત્નો કરે છે કારણ કે વરસાદની જરૂર ઓછીવત્તી બધે જ હોય છે પણ તેને અમુક મર્યાદાઓ છે. દા.ત. વરસાદ માટે વાદળાં તો હોવો જ જોઈએ. વિજ્ઞાનીઓ પાણી માટે ઘણા બધા નવા પ્રયોગો કરે છે. જેમ કે ઠંડા પ્રદેશોમાં પાણીમાં દરિયામાં બરફના તરતા પહાડ જે 'આઈસ બર્ગ' તરીકે ઓળખાય છે તેને ખેંચી લાવીને પાણી મેળવવું, દૂરદૂરથી પાઇપ લાઇન નાખી પાણી લાવવું વગેરે પણ ઉપરોક્ત બધી પદ્ધતિઓ અત્યંત ખર્ચાળ છે. દરિયાના પાણીને  શુદ્ધ કરતી પધ્ધતિ ખૂબ ખર્ચાળ છે. 40 થી વધુ દેશો આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરી ચૂક્યાં છે. જેમાં ચાઈના, અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલીયા, રશિયા, ઈઝરાઈલ, યુ.એ.ઈ જેવા દેશોનો પણ સમાવેશ થાય છે. આવનારાં સમયમાં જ્યારે વસ્તીવધારો થસે અને તેની સાથે સાથે માનવને વધુ ખોરાકની જરૂર પડશે. તદુપરાંત વધુ પડતાં પ્રદૂષણને કારણે વાતાવરણમાં થતી ખરાબ અસરોનાં  કારણે કુદરતી  વરસાદનું પ્રમાણ ઓછું થતું જોવા મળ્યું છે. જ્યારે સ્થિતિ આટલી કઠિન બનતી જતી હોય ત્યાં વિજ્ઞાનને હજુ ઘણી કસોટીઓમાંથી પસાર થવું પડશે તે પણ ચોક્કસ સ્વીકારવું રહ્યું.

                                                                                                                                       જૈમીન જોષી.    

ગુજરાતી મહિના અને કેલેન્ડર (Gujarati months and calendars)

પૃથ્વીનો ઉપગ્રહ ચંદ્ર હિન્દુ જ્યોતિષ શાસ્ત્ર અને ભારતીય કેલેન્ડરમાં પથદર્શક અને મૂળ કેન્દ્ર સ્થાને છે:-   

   માનવ જેમ જેમ વિકાસ પામતો થયો તેમ તેમ નવા નવા સંશોધન કરતો થયો અને કેટલીક હદ સુધી સ્થાયી થયો અને સ્થાયી જીવનમાં સમયનું મહત્વ સમજમાં આવતું ગયું. કામ કરવાનો સમય, યોગ્યતા, ઋતુચક્ર વગેરે ને સમજતો થતો અને ખોરાક માટે અનાજની ખેતી કરતો થયો તેવા સમયમાં અમુક પ્રકારની નોંધણીની જરૂરિયાત હતી એટલે તેને સમયની નોંધ કરવાનો વિચાર કર્યો. તે પ્રતિદિનની નોંધ કરતો થયો તેમાં તેને કુદરતની અમુક ચોક્કસ ઘટના વિષે અભ્યાસ કર્યો. સવારે એક ચોક્કસ સમયે સૂર્ય ઊગે અને આથમે તે પરથી તેને એક દિવસ ઠેરવ્યો. રાત્રિના સમયે તે ચંદ્રની કળા અને તારાઓની નોંધ લેતો. તારાઓ પોતાની દિશા બદલે છે કે નહીં તેની ખાતરી હતી નહીં કારણ કે આકાશમાં તારા અસંખ્ય હતા અને તેમની વચ્ચે અંતર પણ ઓછું હતું એટલે તેના વિશે કઈ ચોક્કસ અનુમાન ધારી લેવું યોગ્ય ન હતું પરંતુ કેટલાક તારાઓ ચોક્કસ દિશામાં અને ચળકાટ ધરાવતા હતા જેમ કે ઉત્તર દિશામાં ધ્રુવનો તારો, તો કેટલાક તારાઓ એક ચોક્કસ પેટર્ન ધરાવતા હતા જેમ કે સપ્તર્ષિના સાત તારની હરોળ વગેરે...  

   તદુપરાંત માનવીએ જોયું કે ચંદ્ર પંદર દિવસ ઘટતી કળા કરતો અમાસે ખોવાઈ જાય છે. તે જ રીતે પંદર દિવસ ચડતી કળા કરતો પૂનમે ચંદ્ર પૂર્ણ રૂપે પ્રકાશે છે. આ ઉપરથી માણસે ૩૦ દિવસનો મહિનો નક્કી કર્યો. વિશ્વમાં અન્ય સંસ્કૃતિઓમાં પણ આવી રીતે મહિનાનું માપ ગણાયું. પ્રાચીન રોમમાં કેવળ સૂર્યની ગતિ પરથી ૩૬પ દિવસનું વર્ષ ગણવામાં આવ્યું અને તેના આડાઅવળા બાર ભાગ પાડીને મહિના ગણાવ્યા. હિન્દુ સંકૃતિના ગુજરાતી મહિના જે કારતકથી આશો સુધીના ગણાય છે અને હિન્દુ ધર્મમાં ગ્રહો અને તારાઓ તથા ચંદ્ર કળાનું પોતાનું એક વિજ્ઞાન છે. જ્યારે અન્ય દેશ પાસે આ વિષયે પૂરતું જ્ઞાન ન હતું પરંતુ શરૂઆતમાં અરબોનો હિંદુઓ સાથે સારો વ્યવહાર હોવાથી હિંદુ વિજ્ઞાનનો તેમને લાભ મળ્યો પણ પછી ઇસ્લામમાં વિજ્ઞાનની અવગણના થતાં અરબો પાછળ રહી ગયા. તેમણે ચંદ્રથી એટલે મોટે ભાગે બીજનો ચંદ્ર દેખાય તે ઉપરથી મહિનો ગણવાની રીત અપનાવી. તેમણે વર્ષ અને મહિનાનો મેળ મેળવવાનો વિચાર કર્યો નહિ અને દિવસ, મહિના અને વર્ષનો મેળ મેળવવાના બધા પ્રયત્નો નિષ્ફળ સાબિત થયા ત્યારે હિંદુ વિજ્ઞાનીઓએ એક અદ્દભુત શોધ કરી અને સમયનું ચક્ર પૂર્ણ રૂપે વૈજ્ઞાનિક સાબિત થયું. 

   તેમણે સમયનાં સ્થાને અંતરને અધિકરણ રાખી સમયના માપ નક્કી કર્યા એટલે કે ચંદ્ર એક પ્રદક્ષિણા કરે તેને મહિનો ગણવો. તેમાં પૃથ્વી તેની ધરી પર કેટલા આંટા ફરે છે, તે ચર્ચાને અવગણવામાં આવી. મહિનાના ત્રીસ દિવસ તેમણે ૩૬૦ અંશ - ૩૦ = ૧૨ અંશની ચંદ્રની ગતિ પ્રમાણે લઈ તેમને તિથિ નામ આપ્યું. ચંદ્ર પૃથ્વીની પરિક્રમા કરે તે ગાળામાં પૃથ્વી સૂર્યની ફરતી કક્ષામાં આગળ ગતિ કરતી હોવાથી ચંદ્રને ૩૬૦ અંશ કરતાં થોડું વધારે અંતર કાપવું  પડે છે. તેથી દિવસ ૧૨ અંશ એટલે કે ૭૨૦ કલાનો નહિ પણ, ૮00 કળાનો લેવાયો. ચંદ્રનો નક્ષત્ર સમય ૨૭ દિવસનો છે એટલે કે આકાશમાં એક તારાથી ગતિ કરતો ચંદ્ર ફરી તે જ તારા પાસે ૨૭ દિવસે આવે છે, પરંતુ પૃથ્વીની ગતિને લીધે અમાસથી અમાસ થતાં ૨૯  દિવસ લાગે છે એટલે વિજ્ઞાનીઓએ દિવસની ગણતરી ૨૪ કલાકના વારનાં બદલે ૮00 કળાની તિથિ પ્રમાણે લેવાનું નક્કી કર્યું. આ રીતે ચંદ્રનો દરેક મહિનો બરાબર ૩૦ દિવસનો થયો. દરેક મહિનામાં ૧ થી ૧૪ સુદ વેદ નિશ્ચિત કળા, પૂર્ણચંદ્રની પૂનમ અને વદ ૧૪ પછી અદશ્ય ચંદ્રની અમાસ એમ પૂરા 30 દિવસ લેવાયા. દર મહિનાની પૂનમે ચંદ્ર નિશ્ચિત નક્ષત્રમાં જ આવે છે.

   આમ ચંદ્ર કળા અને નક્ષત્રોને આધારે મહિનાનું નામ અપાયું. આમ એક એવી વ્યવસ્થા થઈ જેમાં મહિનાનાં નામ અને તિથિ ઉપરથી. ચંદ્ર કેવો હશે, ક્યારે ઊગશે, તેની કઈ કળા હશે તે જાણી શકાયું. ચંદ્રની તમામ ગતિવિધિ ઉપર નજર રખાઇ તેથી વિરુદ્ધ આકાશમાં ચંદ્રને જોઈને તેની તિથિ તથા મહિનો પંચાંગમાં કયા હશે તે જાણવાનું પણ શક્ય બન્યું. તેના આધારે આખું કેલેન્ડર નક્કી થયું કયા દિવસે કયો વાર આવશે, કઈ ઋતુમાં કયો મહિનો તથા પ્રકૃતિ તેમાં કઈ રીતે ભાગ ભજવે છે તે નક્કી કરવામાં આવ્યું. સૂર્યોદર અને સૂર્યાસ્થનો સમય ગાળો તેના ઉપરથી જ જાણી શકાય. આપણે સૂર્ય, ચંદ્ર, તારાની ગતિ વિધિઓ જોઈને દિશાઓ નક્કી કરવાની પદ્ધતિ પણ શીખી. કયો મહિનો કયો નક્ષત્ર તથા કયા માહિનામાં ચંદ્રની કળા કેવી હસે તેની તિથી વાર તથા દર પૂનમે સૂર્ય ચંદ્ર વચ્ચે અંતર કેટલું હસે તે નક્કી કરવાનું વિજ્ઞાન પણ નિર્માણ પામ્યું તથા કઈ રાશિ પર કેવો પ્રભાવ પડે છે તથા રાશિઓનું સર્જન અને તેમાં ભાગભજવતા નક્ષત્રો નું પણ એક ઉમદા ગણિત બહાર પડ્યું

   પ્રાચીનકાળથી હિંદુઓ દ્વારા ભારતમાં બે પ્રકારની ઘટનાક્રમનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રથમ માટે વર્ષોને કેટલીક ઔતિહાસિક ઘટનામાંથી ગણવામાં આવે છે. બીજા કેટલાક સ્વર્ગીય શરીરની સ્થિતિથી ગણતરી શરૂ કરે છે.

  ઔતિહાસિક  ઘટનાની ગણતરીની તારીખો સમય-સમય પર અને ભારતના જુદા જુદા ભાગોમાં બદલાય છે. ગુજરાતમાં સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી સૌથી ઔતિહાસિક ઘટના, દક્ષિણના કેટલાક ભાગ અને આસપાસના ક્ષેત્રમાં વિક્રમ યુગ છે.  સક ઉપર રાજા વિક્રમાદિત્યની જીત બાદ વિક્રમ યુગની સ્થાપના થઈ હતી. આ યુગમાં ગણાયેલા વર્ષો સામાન્ય રીતે શબ્દ વિક્રમસંવત અથવા ફક્ત સંવત દ્વારા દર્શાવવામાં આવ્યા છે. તેઓ વીતેલા વર્ષો છે. ઉત્તરમાં રિવાજ દર વર્ષે ચૈત્ર (માર્ચ - એપ્રિલ) અને દરેક મહિનામાં પૂર્ણ ચંદ્રથી શરૂ થવાની છે, પરંતુ દક્ષિણના કેટલાક ભાગોમાં અને ગુજરાતમાં વર્ષ કાર્તિક (ઓક્ટોબર - નવેમ્બર) થી અને મહિનાઓ નવા ચંદ્રથી શરૂ થાય છે.  સક અથવા સાલિવાહન યુગનો ઉપયોગ હજી પણ ભારતના કેટલાક ભાગોમાં થાય છે.

   સ્વર્ગીય સંસ્થાઓના સમયની ગણતરીમાં સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો અને તારાઓ શામેલ છે.  જ્યારે રિપબ્લિક ઓફ ઇન્ડિયાએ તેના બિનસાંપ્રદાયિક જીવન માટે સૌર કેલેન્ડર અપનાવ્યું છે, તેમનું હિન્દુ ધાર્મિક જીવન પરંપરાગત હિન્દુ કેલેન્ડર દ્વારા સંચાલિત રહ્યું છે.  આ કેલેન્ડર, મુખ્યત્વે ચંદ્ર ક્રાંતિ પર આધારિત, સૂર્ય ગણતરીમાં અનુકૂળ છે.  લગભગ 29/2 દિવસની બરાબર ચંદ્ર મહિનો એ એક નવી ચંદ્રથી પછીના નવા ચંદ્ર સુધીનો સમયગાળો છે.  જે  ચંદ્ર સૂર્યના સંબંધમાં પૃથ્વીની આસપાસ એક ક્રાંતિ પૂર્ણ કરવા માટે લે છે. આ ચંદ્ર મહિનાને લગભગ બે અઠવાડિયા પ્રકાશ (એસઓઓડી) અને લગભગ બે અઠવાડિયાના અંધકાર (વીએડી) માં વહેંચવામાં આવે છે.  આ ચંદ્ર મહિનો વર્ષને સૂર્ય વર્ષ કરતા 11 દિવસ જેટલો ટૂંકા બનાવે છે, અને તેથી દર 30 મહિનામાં એક વધારાનો મહિનો ઉમેરવામાં આવે છે જેથી 365 દિવસના સૌર વર્ષ અને 354 દિવસના ચંદ્ર વર્ષ વચ્ચેનો તફાવત સુધારી શકાય.  આ વર્ષને ચંદ્ર લીપ વર્ષ કહેવામાં આવે છે.

  જ્યારે સૌર્ય સિસ્ટમ જ્યોતિષશાસ્ત્ર માટે ખૂબ મહત્વ ધરાવે છે, જેનો દાવો કરવામાં આવે છે કે તે વ્યક્તિના જીવનને વ્યક્તિગત અથવા સામાજિક પ્રણાલીના ભાગ રૂપે સંચાલિત કરે છે, ત્યારે પવિત્ર સમયને ચંદ્ર દિવસ દ્વારા ગણવામાં આવે છે. ચંદ્ર મહિનાનો 30 મો ભાગ, મૂળ એકમ રહે છે.  આમ, ચંદ્રમાસ લગભગ 291/2 સૌર દિવસો છે.  તિથિ કુદરતી દિવસ સાથે સુસંગત નથી.  સંમેલન એ છે કે, તે તિથિએ પ્રાકૃતિક દિવસ માટે અમલમાં છે જે તે દિવસે વહેલી તકે થાય છે.  તેથી, એક તિથિ એક દિવસ પૂર્ણ થાય છે. નક્ષત્રના નામ જે મહિનાના ચંદ્ર ચક્રમાં તિથિને અનુરૂપ છે અને વાર્ષિક સૌર ચક્રમાં મહિનાના ભાગો છે તે સમયે ક્ષિતિજ પર નક્ષત્રોમાંથી ઉતરી આવ્યા છે અને તે પ્રમાણે મહિનાઓનાં નામ છે.

 ગુજરાતી ચંદ્ર મહિના:-

•  કારતક 
•  માગશર 
•  પોષ 
•  મહા
•  ફાગણ
•  ચૈત્ર
•  વૈશાખ
•  જેઠ
•  અષાઢ 
•  શ્રાવણ 
•  ભાદરવો
•  આસો 

   મૂળ રોમન વર્ષમાં 10 નામવાળી માર્ટિઅસ "માર્ચ", એપ્રિલિસ "એપ્રિલ", માઈસ "મે", જુનિયસ "જૂન", ક્વિન્ટિલિસ "જુલાઈ", સેક્સ્ટિલિસ "ઓગસ્ટ", સપ્ટેમ્બર "સપ્ટેમ્બર", ઓક્ટોબર "ઓક્ટોબર", નવેમ્બર "  નવેમ્બર ", ડિસેમ્બર" ડિસેમ્બર ", અને શિયાળામાં મૃત્યુ પામેલા બે અનામી મહિના, જ્યારે કૃષિમાં ઘણું ન થયું. વર્ષની શરૂઆત માર્ટીયસ "માર્ચ" થી થઈ. રોમન આશરે 700 બીસીના બીજા રાજા નુમા પોમ્પિલિયસે જાન્યુઆરીઅસ "જાન્યુઆરી" અને ફેબ્રુઆરીસ "ફેબ્રુઆરી" એમ બે મહિના ઉમેર્યા.  તેણે વર્ષની શરૂઆતમાં મરિયસથી જાનુઅરિયસમાં પણ સ્થળાંતર કર્યું અને કેટલાક મહિનાઓમાં દિવસોની સંખ્યા બદલીને વિચિત્ર, નસીબદાર નંબર બનાવ્યો.  ફેબ્રુઅરિયસ પછી ત્યાં ક્યારેક ક્યારેક ઇન્ટરકેલેરિસ "ઇન્ટરકેલેન્ડર" નો અતિરિક્ત મહિનો હતો. આ ફેબ્રુઆરીમાં લીપ-યર દિવસનો મૂળ છે.  46 બીસીમાં, જુલિયસ સીઝરએ ઘણા મહિનાઓમાં દિવસોની સંખ્યા બદલતા અને ઇન્ટરકેલેરિસને દૂર કરીને રોમન કેલેન્ડર (તેથી જુલિયન કેલેન્ડર) માં સુધારો કર્યો..

   વર્તમાન સ્થિતિમાં વ્યક્તિ માત્ર અંગેજી મહિનાઓને જ જાણતો હોય છે. કારતક વદ,સુદ કે માગસર સુદ જેવા તહેવારિક તિથિમાં વપરાતા શબ્દો તેને માથા ઉપરથી પસાર થઈ જાય છે. જ્યારે ક્યાંય શુભ કાર્ય કરવાનું હોય તો માત્ર ચોગડિયું જોવા માટે પણ પ્રખર બ્રહ્મનો સહારો લેવો પડે છે. જોકે હજુ પણ હિન્દુ ધર્મના પ્રસંગો પછી તે શુભ હોય કે અશુભ પરંતુ તેમાં વાર, તિથી, મુહરત, નક્ષત્રો વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે જે આપણું મૂળ કેલેન્ડર છે.  

                          

  

                                                                                                                                      જૈમીન જોષી .

આનુવંશિકતા અને ડી.એન.એ (Heredity and DNA)

  

પેઢીઓની પરખનું વિજ્ઞાન એટલે જનીન વિજ્ઞાન:-

DNA

  હજારો વર્ષોથી ઉતરી આવતા માનવ લક્ષણોનું એક આખું અલગ વિજ્ઞાન છે.અન્ય જૈવિક વિજ્ઞાનોના પ્રમાણમાં જનીનશાસ્ત્ર વિજ્ઞાન થોડું મોડું અથવા અધુરી માહિતી તથા શોધો સાથે ઉતરી આવ્યું પણ તેને માનવ પેઢીની વ્યાખ્યા પરના પડડા ઉગાડા કર્યા.આજે પણ વ્યક્તિ એકબીજાને તેમના સગાવ્હાલાઓના સ્વભાવ કે અંગોના એકસરખા ઉતરી આવેલા સ્તરને આધારે ઓળખાણ કરે છે.વ્યક્તિનું શરીર અલગ-અલગ પર્યાવરણમાં રહેતા હોવાથી જે તે વિસ્તાર કે પ્રદેશ સાથે અનુકૂલન સાધી તે પ્રમાણે વિકસિત થાય છે અને ફેરફાર અનુભવે છે, પરંતુ તે બાહ્યસ્તર ઉપર જ અસર કરે છે.સ્વભાવ  કેટલેક  અંશે કેળવણી ઉપર આધારિત છે જે આખો અલગ વિષય છે.

  માતા-પિતાની આંખ-કાન,વાળ,રંગ કે મુખાકૃતિ વગેરે લક્ષણો તેમના સંતાનોમાં સહજ રીતે પ્રસરણ પામતા હોય છે અથવા ઉતરી આવતા હોય છે જેને આનુવંશિકતા કહે છે અને તેના વિજ્ઞાનને જનીનશાસ્ત્ર કહેવાય છે. ઇ.સ. 1900 સુધી તો જનીનશાસ્ત્ર વિશે લગભગ કોઈ ચોક્કસ માહિતી કે પ્રયોગ મેળવી શકાયા ન હતા અને જેમ જેમ વિજ્ઞાન વિકાસ પામતું ગયું તેમ તેમ નવા પ્રયોગો થયા.તેમાં લગભગ 1822-1884 દરમિયાન ગ્રેગર જોહન મેન્ડલે વટાણાના છોડ ઉપર સંશોધન કર્યા અને આનુવંશિકતાના લક્ષણોની થીયરી બહાર પાડી.મેન્ડલનો સંશોધન લેખ 'છોડ સંકરણના પ્રયોગો' ૧૮૬૬માં એક  સામાયિક  'Transactions of  Brunn Natural History Society' માં પ્રકાશિત કરાયો હતો  પરંતુ તે સમયે તેની કોઈ ખાસ નોંધ લેવાઇ નહીં.

  દરેક સજીવનો એકમ કોષ હોય છે તથા તે સજીવના ક્રિયાત્મક અને રચનાત્મક એકમ તરીકે ઓળખાય છે.કોષની રચનામાં કોષરસપટલ,કોષરસ અને કોષકેન્દ્ર આવેલા હોય છે.સમગ્ર કોષનું નિયમન કોષકેન્દ્ર દ્વારા થાય છે.તથા તે રંગદ્રવ્ય અને કોષકેન્દ્રિકા ધરાવે છે.જ્યારે કોઈ પણ કોષ વિભાજન પામે ત્યારે આ રંગદ્રવ્ય વર્ણસૂત્રો કે રંગસૂત્રોમાં ફેરવાય છે,અને રંગસૂત્રો પર જનીનો ગોઠવાયેલા હોય છે.

  ઘણા વર્ષો પહેલા જર્મન રસાયણિક  ફ્રેડરિક મિશરને કોષની મધ્ય(નાભિ)માંથી તેમજ શુક્રાણુઓ અને અંડકોષોમાંથી ખૂબ જ માત્રામાં એક પદાર્થ મળી આવ્યો.તેને વધુ માત્રામાં આ પદાર્થ મેળવવા વધુ કોષોની જરૂર હતી પરિણામે તેને હોસ્પિટલમાંથી દર્દીઓમાંથી પરું મેળવવા માંડ્યું.પરુંએ બીજું કંઈ નહીં પરંતુ મૃત શ્વેતકણો હોય છે.તેની જરૂર તેટલા માટે થઈ કારણ કે તેમાથી  રક્તકોષો મોટા પ્રમાણમાં મળી આવતા હોય છે.આ કોષનાં નાભિકેન્દ્ર માંથી મળેલ પદાર્થને "ન્યુક્લીઈક એસિડ" તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું.ન્યુક્લીઈક એસિડ  ઉપરાંત કેન્દ્રમાં ખૂબ પ્રોટીન પણ મળી આવ્યું.પ્રોટીનએ એમીનો એસિડનાં બનેલાં હોય છે.હવે આનુવંશિકતા માટે આ બે પદાર્થો જવાબદાર હોઈ શકે તે નક્કી હતું.

  સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ એ કુદરતની એક રચના છે અને તે માત્ર સજીવની અંદર જ જીવી શકે છે.વાયરસ વિવિધ આકારના તથા આક્રમણ કર્તા હોય છે.કોષના નાભિકેન્દ્રમાં "ડીઓક્સિરાઈબોઝ ન્યુક્લિઈક એસિડ" એટલે કે DNA  હોય છે.જ્યારે રાઈબોન્યુક્લીઈક એસિડ નાભિકેન્દ્ર અને કોષરસ બન્નેમાં હોય છે.DNA એ એક જનીનદ્રવ્ય છે.જે એક પેઢીમાંથી બીજી પેઢીમાં આનુવંશિક લક્ષણોનું સ્થળાંતર કરે છે.દરેક જનીન DNA નો એક ટુકડો છે DNAના માહાઅણુમાં અસંખ્ય ન્યુક્લિયોટાઈટ્સ એકમો આવેલા હોય છે.આ નામ ન્યુક્લિઈક એસિડ સાથે જોડાયેલ શર્કરા ઉપરથી આપવામાં આવ્યું છે.DNA ના મહાઅણુમાં ન્યુક્લિયોટાઈટ્સ એકમો આવેલા હોય છે.તેથી તેને પોલિન્યુક્લિઓટાઈડ કહે છે.પ્રત્યેક ન્યુક્લિટાઈટ  પેન્ટાસર્કરા ફોસ્ફેટ અને નાઇટ્રોજન બેઇઝના બનેલા હોય છે.DNA માં ચાર ન્યૂક્લીઓટાઈટ એકમો હોય છે.એડેનીન,ગ્વાનીન,સાઇટોસીન તથા થાઇમીન જેને ટૂકમાં A,G,C,T થી ઓળખવામાં આવે છે.જ્યારે RNA માં થાઈમીનની જગ્યાએ યુરેસીલ(U)હોય છે,જેને ટૂકમાં A,G,C,U કહે છે.એડેનીન અને થાઇમીન તથા ગ્વાનીન અને સાઈનોસીન  એક સરખા પ્રમાણમા જ હોય છે.  

  માનવમાં લક્ષણોની આનુવંશિકતાના નિયમો એ માતા-પિતા બંને સમાન પ્રમાણમાં આનુવંશિક પદાર્થનું સંતતિમાં સ્થળાંતર કરે તેના ઉપર આધારિત છે.જેનીનો અનેક સંખ્યામાં હોય અથવા બહુ મોટું હોય.શરીરમાંના પ્રત્યેક કોષમાં 6 ફૂટ લાંબો DNA હોય છે.એક જીવાણુમાં લગભગ 1/12 ઇંચ જેટલો DNA હોય છે.માનવમાં રંગસૂત્રોની સંખ્યા 46 હોય છે એટલે કે 23 જોડ રંગસૂત્રો હોય છે.નવું આવનાર બાળક નર હશે કે માદા તેની આંખનો રંગ,વાળનો રંગ,ત્વચાનો રંગ વગેરે પ્રજનન કોષો પર આધારિત હોય છે.રંગસૂત્રો લાંબો તંતુ હોય છે જેમાં DNA  ચુસ્ત રીતે તેમની લંબાઇની દિશામાં એકબીજામાં વિટળાયેલા હોય છે અને તેની અંદર જનીનો હોય છે.સંતતિનું નર કે માદામા પરિવર્તિત થવું તે માત્ર પુરુષના રંગસૂત્રો ઉપર જ આધાર રાખે છે.સ્ત્રીઓમાં એક સરખા રંગસૂત્રો હોય છે.

  માનવદેહમાં દરેક વ્યક્તિની ફિંગરપ્રિન્ટ અલગ અલગ હોય તે જ પ્રમાણે દરેક વ્યક્તિના DNA નું બંધારણ પણ અલગ-અલગ હોય છે.જ્યારે ગુનાહિત કૃત્યો જેવા કે ખૂન,બળાત્કાર,લૂંટ,હિટ એન્ડ રન,હાફ મર્ડર કેસ વગેરેમાં વ્યક્તિની ઓળખ આંગળાની છાપની ઓળખ દ્વારા થઇ શકે પરંતુ કેટલાક કિસ્સાઓમાં ફિંગર પ્રિન્ટનો નાશ થયો હોય ત્યારે DNA ના નમૂના દ્વારા વ્યક્તિની ઓળખ કરવામાં આવે છે.આ પરીક્ષણ ફોરેન્સિક લેબના DNA વિભાગમાં કરવામાં આવે છે,જેને મોલેક્યુલર બાયોલૉજી કહે છે.DNA ના નમૂના શરીરના કોઈ પણ અંગે કે પેશીના કોષ માંથી મળતા હોય છે,પરંતુ જે કોષ કોષકેન્દ્ર ધરાવતો ન હોય તેવા કોષોમાં DNA  ગેરહાજર હોય છે. આ આંખીય પદ્ધતિને DNA ફિંગરપ્રિન્ટિગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

  DNA નું આયસોલેંશન કરી નમૂના માંથી અલગ કરવામાં આવે છે,વ્યક્તિના રુંધિર,વાળના મૂળ,લાળ,વિર્ય, હાડકાં,કોષો વગેરેનાં નમુનામાંથી DNA પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.કોષમાંથી અલગ તારવામાં આવેલા DNA ને રિસ્ટ્રિક્શન એન્ડોન્યુક્લીપેઝ ઉત્સેચક ની મદદથી ટુકડા કરવામાં આવે છે અને આવા ટુકડાઓ તેમના કદ પ્રમાણે અલગ કરવામાં આવે છે.DNA નાં આવા ટુકડાઓને ઓળખવા માટે પૉલિમૉર્ફિક DNA ઝોલ્સનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ત્યાર પછી  યોગ્ય ચકાસણી કરી તેનોસ્ત્રોત નક્કી કરાય છે અને તેના આધારે વ્યક્તિની ઓળખ નક્કી થાય છે. આ પ્રક્રિયામાં વધુ પ્રચલિત સધર્ન બ્લૉટ - RELP , PCR છે. DNA- પરીક્ષણકાર્યમાં DNA- સિન્થસાઈઝર,ઑટોમેટેડ થર્મલ સાઇક્લર,ઈક્યુબેટર , રેફ્રિજરેટેડ સેન્ટ્રીફ્યુઝ, માઇક્રોસેન્ટ્રીફ્યુઝ, ઈલેક્ટ્રફોરેસિસ એપરેટ્સ, ઈલેક્ટ્રફોરેસિસ એપરેટ્સ વગેરે જેવાં ઉપકરણોનો ઉપયોગ થાય છે.વર્ણસૂત્ર કે રંગસૂત્રનો ચોક્કસ નમૂનો એટલે DNA પ્રોફાઇલ જુદી જુદી પ્રોફાઇલ સાથે સરખાવવામાં આવતી હોવાથી DNA ફિંગરપ્રિન્ટિંગને DNA- પ્રોફાઈલિંગ પણ કહે છે . ન્યાયસહાયક વિજ્ઞાનમાં DNA- પરીક્ષણથી ઓળખ એ અત્યાધુનિક પદ્ધતિ છે.જ્યારે કોઈ સ્ત્રીના બળાત્કાર કરનાર વ્યક્તિની સામે પૂરતા પુરાવાનાં મળતા હોય ત્યારે જે તે પીડિતનાં કપડાં કે જાતીય અંગમાં મળી આવતા વીર્યનાં ટીપાં કે ડાઘા પરથી પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે.બદલાઈ ગયેલ કે ખોવાઈ ગયેલ સંતાનનું પરીક્ષણ પણ DNA દ્વારા કરી શકાય છે.આપણે મૂવીની અંદર આવા ગણા કિસ્સાઓમાં પોલીસ દ્વારા થતી કામગીરી જોઈ જ છે એટલે થોડા ગણા અંશે આપણે તેના વિષે જાણીએ જ છીએ.

 અલબત્ત આપણે જેટલું ધરીએ તેટલું સરળ અને સહજ પરીક્ષણ નથી હોતું પણ અન્યની સામે ગુનાના ઉકેલમાં DNA પરીશ્રણનાં પરિણામોની વિશ્વસનીય અને ચોક્કસ માનવમાં આવે છે.આ વિજ્ઞાનનાં સાધનો ખુબ જ મોંઘા હોય છે અને તેટલા જ પરીક્ષણો અગરા પણ હોય છે.પરિણામે તે એક વધુ મેહનતી અને ખર્ચાઈ વિજ્ઞાન સાબિત થયું છે.એક રિચર્ચ મુજબ બાળકની અંદર માતાના ગુણો વધુ ઉતરી આવે છે.બાળકની હોશિયારી અને બુદ્ધિ તેના માતા ઉપર આધારિત હોય છે એટલે જો માતા હોશિયાર અને બુદ્ધિશાળી હશે તો બાળક બુદ્ધિશાળી હોવાનું જ,અલબત્ત બાળકને વારસાઈમાં મળેલ રોગોનું પેકેજ મફતમાં મળતું હોઇ છે.તે કઈ રીતે અને કેમ,કોનું અને કયા કિસ્સાઓમાં તથા માતા કે પિતા તરફથી તે તમામ સવાલોના ઉત્તર આપવા માટેનું એક અલગ અને ઊંડું વિજ્ઞાન છે જે તે ફિલ્ડમાં અભ્યાસ કરતાં વિધ્યાર્થીનાં જ કામનું છે.આપણે તો ઉપર છલ્લી માહિતી યાદ રહે તેજ પૂરતું છે.જે માનવમાંથી અંધશ્રધ્ધા દૂર કરવા માટે પૂરતું છે.

                                          

                                                                                                                          જૈમીન  જોષી.   

આર્કિમિડીઝ : એક ગણિતશાસ્ત્રી તથા કુશળયોધ્ધાં (Archimedes: A mathematician and skilled warrior)

 

       Archimedes One of  best Mathematician

                       Archimedes

  ગ્રીક ખગોળવિદ ફેઈડિયાઝના ઘરે આર્કિમીડીઝનો જન્મ થયો હતો.જે ઈટાલીના સિરેક્સ નગરમાં રહતા હતાં.આર્કિમીડીઝ ના બાળપણની માહિતી નો ખાસ કોઈ જગ્યાએ ઉલ્લેખ નથી અને તેમની જન્મ તારીખ વિશે પણ બેવડી તારીખો  સામે આવે પરંતુ ઈ.સ. પૂર્વે ૨૮૭ મા તેનો જન્મ થયો હતો તેવો ઉલ્લેખ થયેલ છે.ઇ.સ.પૂર્વે ત્રીજી સદીમાં સિરેક્સ  ઉત્તર બાજુ આવેલા રોમ,ઇટાલી સાથે અને દક્ષિણમાં આફ્રિકાથી ઘેરાયેલું હતું અને બન્ને રાષ્ટ્રો સાથે થયેલ યુદ્ધ જેને આપણે ‘‘પ્યુનિક વૉર’’ તરીકે ઓળખીએ છીએ.

  આર્કિમીડિઝની વધુ માહિતીનો ક્યાય ઉલ્લેખ નથી અને જેમાં છે તેમાં માત્ર યુદ્ધો અને રાજનીતિ વિષે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે પરંતુ મૂળ તો તે એક ગણિતશાસ્ત્રી જ કહેવાય.આર્કિમિડીઝ તેની શોધ દરમિયાન એક જ સ્થિતિમાં મગ્ન તથા પોતાના સર્જનમાં એટલા ઊંડા ઉતરી જતા હતા કે તેમને ખાવા-પીવાનું પણ યાદ રહેતું નહોતું.આર્કિમિડીઝને ગણિત તથા ભૂમિતિમાં ખૂબ જ રસ હતો ‘ધી સેન્ડ રેકન્સ’ નામના પુસ્તકમાં તેમને દરિયાકિનારાના રેતી ની ગણતરી કરવાની પદ્ધતિઓનું વર્ણન કર્યું છે.

  આર્કિમિડીઝને ઘન પદાર્થો અને દ્રાવણો સાથે કામ કરવામાં ખૂબ આનંદ આવતો.તેને તરતા પદાર્થો પર

એક પુસ્તક લખ્યું હતું જેનું નામ 'ઓન ફ્લોટિંગ બોડિઝ'(On Floating Bodies )જે બે ભાગમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું.“ મેઝરમેન્ટ ઑફ ધી સર્કલ' (Measurement of the circelo ) માં તેણે વર્તુળના વ્યાસ તથા તેના પરિઘની ગણતરીઓ આપી છે.આ સંબંધ હવે પાઈ તરીકે ઓળખાય છે.વર્તુળનાં ધણા પ્રશ્નોમાં આ સંખ્યા તથા નિયમો નો ઉલ્લેખ જોવા મળશે.આ સિવાય ચોરસ અને નળાકાર ઉપ૨ પણ તેમનું ઘણું લાંબુ કામ છે,જે ''ઓન ધી સ્ફિયર એન્ડ સિલિન્ડર''( Own The splitsar And Cylinder ) નામક પુસ્તકમાં શંકુ અને નળાકાર જેની ઊંચાઈ અને પહોળાઈ સરખાં હોય તે બે નો સંબંધ દર્શાવ્યો છે.શંકુની ભૂમિતિ વિષે પણ તેમાં માહિતી આપેલ છે જે આજે પણ પાઠ્યપુસ્તના અભ્યાસક્રમમાં જોવા મળે છે.  તેણે અન્ય વિષયો પર પણ પુસ્તકો લખ્યાં છે .જેમાં ખગોળવિધ્યા,ભૂમિતિ,ઓપ્ટિક્સ તથા અંકગશ્ચિતનો માહિતી . ''મેથડ ઑફ મિકેનિકલ થિયરસ''(Method of Mechanocal Theoroms) નામના પુસ્તકમાં મળે છે.‘'ક્વાડેટ ઑફ થી પેરાબોલા'’નામના પુસ્તકમાં તેમને બ્રહ્માંડનાં વિશ્વના આકાર વિશે તેમજ ચંદ્ર અને તેની ગતિવિધિ વિશે પણ માહિતી આપી છે.

  આ ઉપરાંત આર્કિમિડીઝએ યાંત્રિકવિધા( Mecharlics )ના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો શોધી કાઢ્યા તથા તે વિષય પર એક પુસ્તક બે ભાગમાં લખ્યું હતું જેનું નામ હતું “ ઓન પ્લેઈન ઇકિવલિબ્રિયમસ ’ ( On Plain Eqailibriums ).પ્રાથમિક શાળામાં ઉચ્ચલન  તથા કૂવામાથી પાણી ખેચવામાં આવતી ગરગડી વિશે પણ તેમની સર્જકતાનો એક ભાગ જ છે. આજે રોબરોજ ઉપયોગમાં લેવાતા ઉચ્ચાલનનો ઉપયોગ થાય છે તે આર્કિમિડીઝને આભારી છે.

  તેમણે પોતાની એ શોધ પર તે એટલો બધો વિશ્વાસ હતો કે તેમણે છાતી ઠોકીને એક વાર કહ્યું હતું , “મને આ પૃથ્વીની બહાર ઊભા રહેવાની જગ્યા અને ઍક લાંબો દંડો આપો તો હું આખીયે પૃથ્વીને ખસેડી આપું.”આજે તો આ વાક્ય અભ્યાસ કરતું  નાનું બાળક પણ જાણે છે.તેમને પોતાનાં જ્ઞાન પ્રત્યે અને ઉચ્ચાલનની કાર્યશક્તિ વિશે દઢ વિશ્વાસ ધરાવતો હતો. તેન આ વિશ્વાસ ભર્યું વાક્ય ફરતું ફરતું  રાજા હેરોના કાને પણ પહોંચી ગયું.તેમને આ આર્કિમિડીઝની વાત પર જરા પણ વિશ્વાસના બેઠો અને તેને ખોટો સાબિત કરવા વજનથી ભરપૂર લાદેલા વહાણને ખસેડી બતાવવાની આર્કિમિડીઝને હુકમ કર્યો.  આર્કિમીડિઝ એ સંયુક્ત ગરગડીનો સિદ્ધાંત વાપરી,ગરગડીઓ અને માત્ર એક દોરડાની મદદ વડે ખલાસી અને માલસામાનથી ભરેલા વહાણને ખસેડી તો બતાવ્યું પણ  ઊંચું પણ કરી બતાવ્યું.રાજા હેરોન તેનાથી ખૂબ પ્રભાવિત થયા.આમ,ઉચ્ચાલનથી થતો યાંત્રિક ફાયદો તેણે પ્રાયોગિક રીતે સાબિત કરી બતાવ્યો.

  રાજા હેરોને તેના પર ખૂબ જ વિશ્વાસ બેસી ગયો.તે દમિયાન રોમાનો ઉપર થતાં હુમલાને રોકવા કે તેમને પહોચી વળવા આર્કિમિડીઝની સલાહો લેવામાં આવી અને તેના દ્વારા તૈયાર કરેલા શસ્ત્રોનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો.આમ ઉચ્ચાલનોની મદદથી તેણે રોમન સેનાપતિ માર્સેલિયમનાં જહાજોને પણ ડુબાડ્યાં, અને કેટલાક જહાજોને  દરિયામાં પાણીથી અધ્ધર કરી ફેકી દીધા હતાં.ઈ.સ.પૂર્વે ૨૧૮ માં થયેલ ખૂનિક વૉરમાં કાર્યંજનો જનરલ ઍન્નીબાલ મોટું લશ્કર લઈને આલ્સ પર્વત પરથી ઇટાલી તરફ ચડી આવેલો.તેના લશ્કરમાં અંદાજે ૩૭ જેટલા તો યુદ્ધમાં વપરાય તેવા હાથીઓની ફોજ હતી.

તેમણે સિરેક્સ  પર હુમલોતો કર્યો પણ તેનું  પરિણામ તો એજ આવ્યું.આર્કિમિડીઝ પાસે બીજી યુક્તિઓ પણ હતી.તેણે એવાં તીરની રચના કરી હતી જે બોટોને એક જાટકે ડુબાડી દેતાં હતાં, તેના પર મોટા પથરા ગબડાવતા હતા. કહેવામાં આવે છે કે એક વાર રોમનોનાં હુમલાને મારી હટાવવા માટે તેણે નવી યુક્તિ વાપરેલી.રોમનોએ જંગી જહાજો દ્વારા સમુદ્રમાર્ગે એમનાં પાટનગરને ઘેરી લીધું ત્યારે કોઈ બચવાનો માર્ગ ન દેખાતાં તેણે સૂર્યનાં કિરણો દુશમન જહાજો પર સંકેન્દ્રિત થઈ પડે એ રીતે વર્ક આરસા ( Curved Mirrors ) ગોઠવીને સળગાવી મૂક્યાં.

  આ ઉપરાંત તે જમાનામાં તેણે હાઇડ્રોસ્ટેટિક્સનાં સંશોધનમાં અગત્યનો ફાળો આપ્યો હતો.એલેકઝાંઝિયા રહ્યો તે દરમિયાન આર્કિમિડીઝે પાણીને ઊંચે ચડાવવા માટેનો પમ્પ પણ શોધી

કાઢ્યો હતો.આ પંપ એક લાકડાનો નળાકાર ધરાવતો હતો.તેમાં ઉપર જોડેલું હૅન્ડલ ફેરવતાં જ તે વલયાકાર ફરતો જેનો બીજો છેડો પાણીમાં રહેતો અને તે પણ થોડાક ખૂણે પડતો ૨ખાતો.પાણી વલયાકારમાં ભરાઈ જતું.આ શોધને  હવે"આર્કિમિડીઝ ક્રૂ'' તરીકે ઓળખાય છે અને તેનાં ઘણા વ્યવહારુ ઉપયોગો પણ થાય છે.દા.ત. , વહાણોમાંથી પાણી ખાલી કરવું,અને ખેતી માટે ખેતરોમાં પાણી બહાર કાઢવા વગેરે...    

  તરતા પદાર્થનો નિયમ સૌપ્રથમ શોધનાર આર્કિમિડીઝ હતો.આ નિયમની કહાની આજે પણ ખૂબ પ્રચલિત છે.હેરોએ પોતાને માટે સોનીને એક સોનાનો મુગટ બનાવવા આપ્યો હતો.જ્યારે મુગટ તૈયાર થઈને આવ્યો ત્યારે તેના ઘાટ અને કોતરણી જોઈને રાજા ખૂબ ખુશ થઈ ગયો.મુગટનું વજન પણ સોનું આપેલું તેની ભારોભાર જ લાગતું હતું,છતાં રાજાને સંશય હતો કે સોનીએ થોડું તો સોનું ચોર્યુ હસે અને તેમાં અન્ય ધાતુ ભેળશેલ કરી હશે પણ તેને સાબિત કેવી રીતે કરવું..? રાજા હેરોએ આ કામ કાળજીથી થાય અને મુગટને સહેજ પણ નુકસાન ન થાય તે રીતે આર્કિમિડીઝને સોંપી દીધું કે મુગટ સંપૂર્ણ સોનાનો છે કે તેમાં કોઈ ધાતુની ભેળસેળ છે તે શોધી આપ.તે જ દિવસે સાંજે આર્કિમિડીઝ જાહેર સ્નાનાગારમાં નહાવા માટે ગયા.જયારે તે સંપૂર્ણ પાણીથી ભરેલ બાથટબમાં સ્નાન કરવા બેઠો ત્યારે પણ તે રાજાનાં મુગટનો જ વિચાર કરતા હતા.તેવામાં તેણે જોયું કે જેવો તે પોતે બાથટબમાં બેઠા એટલે વધારનું પાણી ટબમાંથી

બહાર પડવા લાગ્યું .આર્કિમિડીઝ ને  તેમના પ્રશ્નનો ઉત્તર મળી ગયો. તે એટલા ખૂસ થઈને ભાગવા લાગ્યા કે નગ્નાવસ્થામાં જ બાથટબમાંથી બહાર અને પછી સ્નાનાગૃહમાથી બહાર રસ્તા ઉપર ‘ યુરેકા,યુરેકા ' અર્થાત્ ‘ મને જડી ગયું,જડી ગયું ' બોલતા દોડવા લાગ્યા,રસ્તા ઉપર આવતા-જતા લોકો તેને નગ્નાવસ્થામાં દોડતો જોઈ રહ્યા.જ્યારે બાથટબમાં બેસવાથી પાણી બહાર ઊભરાયું ત્યારે જ આર્કિમિડીઝને ખાતરી થઈ ગઈ કે પદાર્થ પોતાના વજન જેટલા પાણીનું સ્થળાંતર કરે છે,આથી તેમને પહેલાં મુગટ જેટલા વજનના સોનાનો શુદ્ધ ગઠ્ઠો લીધો અને એક કોઠા સુધી ભરેલા વાસણમાં તેને ડુબાડ્યો અને તેથી સ્થળાંતર થયેલા પાણીનું માપ નોંધ્યું.ત્યાર પછી એ જ રીતે સોનીએ બનાવેલા મુગટને પાણીમાં ડુબાડી તેણે સ્થળાંતર કરેલા પાણીનું માપ શોધ્યું તો સોનાના ગઠ્ઠા કરતાં મુગટે વધુ પાણી સ્થળાંતર કર્યું હતું.આથી તેમણે રાજાને નિવેદન કર્યું કે મૂંગટમાં બીજી હલકી ધાતું ભેળવવામાં આવી છે.આમ કરતાં તેણે સોનીની છેતરપિંડી પકડી પાડી,જેથી સોનીને સજા થઈ . સાથે સાથે તે મુગટનું બંધારશ પણ કહી શક્યો અને આમ આર્કિમિડીઝે હાઇડ્રોરટેટિકસ વિજ્ઞાનશાખાનો પાયો નખ્યો? 

  ચેબલ્સ કહે છે “ આર્કિમિડીઝના ઇન્ટીગ્રેશન પરનાં કામે કૅલ્કયૂલસનો જન્મ થયો જેનો પછી કાળક્રમે પ્લિની,કેપ્લર,કેવેલિયેરી,ફટ,લેબનિઝ તથા આઈઝેક ન્યુટને વિકાસ કર્યો.ઘાતાંકની ગણતરી કરવાની રીત,વર્તુળનું ક્ષેત્રફળ,ત્રિજ્યા તથા શંકુનાં ક્ષેત્રફળ માટે ગણતરી,સમીકરણો સૂત્રો વગેરે આપ્યાં હતાં.વક્રરેખા દ્વારા બનતી આકૃતિનાં ક્ષેત્રફળ શોધવા માટે તેણે નવી ગણક પદ્ધતિ વિકસાવેલી જે ચલરાશિ કલનને મળતી આવે છે.જેનો ઉપયોગ આજે પણ અભ્યાસક્રમમા થયેલો જોવા મળે છે.

  આર્કિમિડીઝ દરિયાકાંઠે રેતીમાં ભૂમિતિની આકૃતિઓ દોરતા હતાં તે સમયે એક રોમન સૈનિકે તેને મારી નાખવાની ધમકી આપી.આર્કિમિડીઝ એ સૈનિકને વિનંતી કરી કે  તેને આ પ્રશ્ન નો ઉકેલ મેળવી લેવા દે પણ સૈનિકે ભાલાથી તેની હત્યા કરી નાખી.મરતા મરતા તેમણે કહ્યું કે“ મારી રેતી પરથી આકૃતિ ભૂંસીશ નહીં.” એ મરતાં આર્કિમિડીઝના અંતિમ શબ્દો હતા.આમ ૭પ વર્ષની

વયે ઇ.સ.પૂર્વે ૨૧૨ માં તે સિરેક્સમાં જ મૃત્યુ પામ્યો.રોમન ઇતિહાસકાર લિવીના કહેવા પ્રમાણે:“ જયારે જનરલ માર્શેલિયસને આર્કિમિડીઝના મૃત્યુની જાણ થઈ ત્યારે તે ખૂબ જ વ્યથિત અને નિરાશ થઈ ગયો હતો.તેણે તેનાં સગાંવહાલાંની તપાસ કરાવી અને તેને સરખી રીતે પદ્ધતિસર દફનાવ્યો.તેની કબર પરના પથ્થરમાં નળાકાર અને શંકુની આકૃતિ કોતરવામાં આવી છે.

  આર્કીમિડિઝની સમાધિમાં તેના પ્રિય ગાણિતિક પુરાવાને દર્શાવતી એક શિલ્પ હતી, જેમાં એક ગોળા અને સમાન ઉચાઇ અને વ્યાસના સિલિન્ડરનો સમાવેશ થાય છે.આર્કિમિડીઝે સાબિત કર્યું હતું કે ગોળાકારનું વોલ્યુમ અને સપાટીનું ક્ષેત્રફળ તેના પાયા સહિતના સિલિન્ડરના બે તૃતીયાંશ છે.  75 ઇ.સ. પૂર્વે, તેમના મૃત્યુના 137 વર્ષ પછી, રોમન વક્તા સિસિરો સિસિલીમાં ક્વેસ્ટર તરીકે સેવા આપી રહ્યો હતો. તેણે આર્કીર્મિડીઝની કબર વિશે કથાઓ સાંભળી હતી,પરંતુ સ્થાનિકોમાંથી કોઈ પણ તેને સ્થાન આપવા સક્ષમ ન હતું. આખરે તેને સિરાક્યુઝમાં એગ્રિજન્ટાઇન ગેટ પાસેની કબર મળી,એક અવગણનાવાળી સ્થિતિમાં અને ઝાડમાંથી ભરાયેલા.  સિસિરોએ કબર સાફ કરી હતી,અને તે કોતરકામ જોવા અને શિલાલેખ તરીકે ઉમેરવામાં આવેલા કેટલાક શ્લોકો વાંચવામાં સમર્થ હતો.1960ના દાયકાની શરૂઆતમાં સિરાક્યુઝમાં હોટેલ પેનોરમાના આંગણામાંથી મળી આવેલી એક કબર આર્કીર્મિડીઝની હોવાનો દાવો કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ આ માટે કોઈ આકર્ષક પુરાવા મળ્યા નથી અને આજે તેની કબરનું સ્થાન અજાણ જ છે.પ્રાચીન રોમના ઇતિહાસકારો દ્વારા તેમના મૃત્યુ પછી આર્કીમિડીઝના જીવનનાં માનક સંસ્કરણો ઘણા સમયથી લખાયેલા હતા.તેના હિસ્ટ્રીઝમાં પોલિબિયસ દ્વારા આપવામાં આવેલા સિરાક્યુઝના ઘેરાનો હિસ્સો આર્કિમિડીઝ મૃત્યુના લગભગ સિત્તેર વર્ષ પછી લખવામાં આવ્યો હતો, અને તે પછી પ્લુટાર્ક અને લિવિ દ્વારા સ્રોત તરીકે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યો હતો.તે એક વ્યક્તિ તરીકે આર્કિમિડીઝ પર થોડું પ્રકાશ પાડશે, અને યુદ્ધના મશીનો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.એવું  કહેવામાં આવે છે કે તેણે શહેરનો બચાવ કરવા માટે બાંધવામાં આવ્યો  છે.

  તે જે હોય એ પરંતુ તેમણે ગણિતશાસ્ત્રમા એક આગવું યોગદાન છે અને ભૂમિતિના મોટા ભગના નિયમો તેમના પરિશ્રમના પ્રસાદ રૂપે આપણને મળતું આવ્યું છે અને આવનારી પેઢીઓને પણ મળશે જ.

 

                                                                                                               જૈમીન જોષી.