ગુજરાતી મહિના અને કેલેન્ડર (Gujarati months and calendars)

પૃથ્વીનો ઉપગ્રહ ચંદ્ર હિન્દુ જ્યોતિષ શાસ્ત્ર અને ભારતીય કેલેન્ડરમાં પથદર્શક અને મૂળ કેન્દ્ર સ્થાને છે:-   

   માનવ જેમ જેમ વિકાસ પામતો થયો તેમ તેમ નવા નવા સંશોધન કરતો થયો અને કેટલીક હદ સુધી સ્થાયી થયો અને સ્થાયી જીવનમાં સમયનું મહત્વ સમજમાં આવતું ગયું. કામ કરવાનો સમય, યોગ્યતા, ઋતુચક્ર વગેરે ને સમજતો થતો અને ખોરાક માટે અનાજની ખેતી કરતો થયો તેવા સમયમાં અમુક પ્રકારની નોંધણીની જરૂરિયાત હતી એટલે તેને સમયની નોંધ કરવાનો વિચાર કર્યો. તે પ્રતિદિનની નોંધ કરતો થયો તેમાં તેને કુદરતની અમુક ચોક્કસ ઘટના વિષે અભ્યાસ કર્યો. સવારે એક ચોક્કસ સમયે સૂર્ય ઊગે અને આથમે તે પરથી તેને એક દિવસ ઠેરવ્યો. રાત્રિના સમયે તે ચંદ્રની કળા અને તારાઓની નોંધ લેતો. તારાઓ પોતાની દિશા બદલે છે કે નહીં તેની ખાતરી હતી નહીં કારણ કે આકાશમાં તારા અસંખ્ય હતા અને તેમની વચ્ચે અંતર પણ ઓછું હતું એટલે તેના વિશે કઈ ચોક્કસ અનુમાન ધારી લેવું યોગ્ય ન હતું પરંતુ કેટલાક તારાઓ ચોક્કસ દિશામાં અને ચળકાટ ધરાવતા હતા જેમ કે ઉત્તર દિશામાં ધ્રુવનો તારો, તો કેટલાક તારાઓ એક ચોક્કસ પેટર્ન ધરાવતા હતા જેમ કે સપ્તર્ષિના સાત તારની હરોળ વગેરે...  

   તદુપરાંત માનવીએ જોયું કે ચંદ્ર પંદર દિવસ ઘટતી કળા કરતો અમાસે ખોવાઈ જાય છે. તે જ રીતે પંદર દિવસ ચડતી કળા કરતો પૂનમે ચંદ્ર પૂર્ણ રૂપે પ્રકાશે છે. આ ઉપરથી માણસે ૩૦ દિવસનો મહિનો નક્કી કર્યો. વિશ્વમાં અન્ય સંસ્કૃતિઓમાં પણ આવી રીતે મહિનાનું માપ ગણાયું. પ્રાચીન રોમમાં કેવળ સૂર્યની ગતિ પરથી ૩૬પ દિવસનું વર્ષ ગણવામાં આવ્યું અને તેના આડાઅવળા બાર ભાગ પાડીને મહિના ગણાવ્યા. હિન્દુ સંકૃતિના ગુજરાતી મહિના જે કારતકથી આશો સુધીના ગણાય છે અને હિન્દુ ધર્મમાં ગ્રહો અને તારાઓ તથા ચંદ્ર કળાનું પોતાનું એક વિજ્ઞાન છે. જ્યારે અન્ય દેશ પાસે આ વિષયે પૂરતું જ્ઞાન ન હતું પરંતુ શરૂઆતમાં અરબોનો હિંદુઓ સાથે સારો વ્યવહાર હોવાથી હિંદુ વિજ્ઞાનનો તેમને લાભ મળ્યો પણ પછી ઇસ્લામમાં વિજ્ઞાનની અવગણના થતાં અરબો પાછળ રહી ગયા. તેમણે ચંદ્રથી એટલે મોટે ભાગે બીજનો ચંદ્ર દેખાય તે ઉપરથી મહિનો ગણવાની રીત અપનાવી. તેમણે વર્ષ અને મહિનાનો મેળ મેળવવાનો વિચાર કર્યો નહિ અને દિવસ, મહિના અને વર્ષનો મેળ મેળવવાના બધા પ્રયત્નો નિષ્ફળ સાબિત થયા ત્યારે હિંદુ વિજ્ઞાનીઓએ એક અદ્દભુત શોધ કરી અને સમયનું ચક્ર પૂર્ણ રૂપે વૈજ્ઞાનિક સાબિત થયું. 

   તેમણે સમયનાં સ્થાને અંતરને અધિકરણ રાખી સમયના માપ નક્કી કર્યા એટલે કે ચંદ્ર એક પ્રદક્ષિણા કરે તેને મહિનો ગણવો. તેમાં પૃથ્વી તેની ધરી પર કેટલા આંટા ફરે છે, તે ચર્ચાને અવગણવામાં આવી. મહિનાના ત્રીસ દિવસ તેમણે ૩૬૦ અંશ - ૩૦ = ૧૨ અંશની ચંદ્રની ગતિ પ્રમાણે લઈ તેમને તિથિ નામ આપ્યું. ચંદ્ર પૃથ્વીની પરિક્રમા કરે તે ગાળામાં પૃથ્વી સૂર્યની ફરતી કક્ષામાં આગળ ગતિ કરતી હોવાથી ચંદ્રને ૩૬૦ અંશ કરતાં થોડું વધારે અંતર કાપવું  પડે છે. તેથી દિવસ ૧૨ અંશ એટલે કે ૭૨૦ કલાનો નહિ પણ, ૮00 કળાનો લેવાયો. ચંદ્રનો નક્ષત્ર સમય ૨૭ દિવસનો છે એટલે કે આકાશમાં એક તારાથી ગતિ કરતો ચંદ્ર ફરી તે જ તારા પાસે ૨૭ દિવસે આવે છે, પરંતુ પૃથ્વીની ગતિને લીધે અમાસથી અમાસ થતાં ૨૯  દિવસ લાગે છે એટલે વિજ્ઞાનીઓએ દિવસની ગણતરી ૨૪ કલાકના વારનાં બદલે ૮00 કળાની તિથિ પ્રમાણે લેવાનું નક્કી કર્યું. આ રીતે ચંદ્રનો દરેક મહિનો બરાબર ૩૦ દિવસનો થયો. દરેક મહિનામાં ૧ થી ૧૪ સુદ વેદ નિશ્ચિત કળા, પૂર્ણચંદ્રની પૂનમ અને વદ ૧૪ પછી અદશ્ય ચંદ્રની અમાસ એમ પૂરા 30 દિવસ લેવાયા. દર મહિનાની પૂનમે ચંદ્ર નિશ્ચિત નક્ષત્રમાં જ આવે છે.

   આમ ચંદ્ર કળા અને નક્ષત્રોને આધારે મહિનાનું નામ અપાયું. આમ એક એવી વ્યવસ્થા થઈ જેમાં મહિનાનાં નામ અને તિથિ ઉપરથી. ચંદ્ર કેવો હશે, ક્યારે ઊગશે, તેની કઈ કળા હશે તે જાણી શકાયું. ચંદ્રની તમામ ગતિવિધિ ઉપર નજર રખાઇ તેથી વિરુદ્ધ આકાશમાં ચંદ્રને જોઈને તેની તિથિ તથા મહિનો પંચાંગમાં કયા હશે તે જાણવાનું પણ શક્ય બન્યું. તેના આધારે આખું કેલેન્ડર નક્કી થયું કયા દિવસે કયો વાર આવશે, કઈ ઋતુમાં કયો મહિનો તથા પ્રકૃતિ તેમાં કઈ રીતે ભાગ ભજવે છે તે નક્કી કરવામાં આવ્યું. સૂર્યોદર અને સૂર્યાસ્થનો સમય ગાળો તેના ઉપરથી જ જાણી શકાય. આપણે સૂર્ય, ચંદ્ર, તારાની ગતિ વિધિઓ જોઈને દિશાઓ નક્કી કરવાની પદ્ધતિ પણ શીખી. કયો મહિનો કયો નક્ષત્ર તથા કયા માહિનામાં ચંદ્રની કળા કેવી હસે તેની તિથી વાર તથા દર પૂનમે સૂર્ય ચંદ્ર વચ્ચે અંતર કેટલું હસે તે નક્કી કરવાનું વિજ્ઞાન પણ નિર્માણ પામ્યું તથા કઈ રાશિ પર કેવો પ્રભાવ પડે છે તથા રાશિઓનું સર્જન અને તેમાં ભાગભજવતા નક્ષત્રો નું પણ એક ઉમદા ગણિત બહાર પડ્યું

   પ્રાચીનકાળથી હિંદુઓ દ્વારા ભારતમાં બે પ્રકારની ઘટનાક્રમનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રથમ માટે વર્ષોને કેટલીક ઔતિહાસિક ઘટનામાંથી ગણવામાં આવે છે. બીજા કેટલાક સ્વર્ગીય શરીરની સ્થિતિથી ગણતરી શરૂ કરે છે.

  ઔતિહાસિક  ઘટનાની ગણતરીની તારીખો સમય-સમય પર અને ભારતના જુદા જુદા ભાગોમાં બદલાય છે. ગુજરાતમાં સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી સૌથી ઔતિહાસિક ઘટના, દક્ષિણના કેટલાક ભાગ અને આસપાસના ક્ષેત્રમાં વિક્રમ યુગ છે.  સક ઉપર રાજા વિક્રમાદિત્યની જીત બાદ વિક્રમ યુગની સ્થાપના થઈ હતી. આ યુગમાં ગણાયેલા વર્ષો સામાન્ય રીતે શબ્દ વિક્રમસંવત અથવા ફક્ત સંવત દ્વારા દર્શાવવામાં આવ્યા છે. તેઓ વીતેલા વર્ષો છે. ઉત્તરમાં રિવાજ દર વર્ષે ચૈત્ર (માર્ચ - એપ્રિલ) અને દરેક મહિનામાં પૂર્ણ ચંદ્રથી શરૂ થવાની છે, પરંતુ દક્ષિણના કેટલાક ભાગોમાં અને ગુજરાતમાં વર્ષ કાર્તિક (ઓક્ટોબર - નવેમ્બર) થી અને મહિનાઓ નવા ચંદ્રથી શરૂ થાય છે.  સક અથવા સાલિવાહન યુગનો ઉપયોગ હજી પણ ભારતના કેટલાક ભાગોમાં થાય છે.

   સ્વર્ગીય સંસ્થાઓના સમયની ગણતરીમાં સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો અને તારાઓ શામેલ છે.  જ્યારે રિપબ્લિક ઓફ ઇન્ડિયાએ તેના બિનસાંપ્રદાયિક જીવન માટે સૌર કેલેન્ડર અપનાવ્યું છે, તેમનું હિન્દુ ધાર્મિક જીવન પરંપરાગત હિન્દુ કેલેન્ડર દ્વારા સંચાલિત રહ્યું છે.  આ કેલેન્ડર, મુખ્યત્વે ચંદ્ર ક્રાંતિ પર આધારિત, સૂર્ય ગણતરીમાં અનુકૂળ છે.  લગભગ 29/2 દિવસની બરાબર ચંદ્ર મહિનો એ એક નવી ચંદ્રથી પછીના નવા ચંદ્ર સુધીનો સમયગાળો છે.  જે  ચંદ્ર સૂર્યના સંબંધમાં પૃથ્વીની આસપાસ એક ક્રાંતિ પૂર્ણ કરવા માટે લે છે. આ ચંદ્ર મહિનાને લગભગ બે અઠવાડિયા પ્રકાશ (એસઓઓડી) અને લગભગ બે અઠવાડિયાના અંધકાર (વીએડી) માં વહેંચવામાં આવે છે.  આ ચંદ્ર મહિનો વર્ષને સૂર્ય વર્ષ કરતા 11 દિવસ જેટલો ટૂંકા બનાવે છે, અને તેથી દર 30 મહિનામાં એક વધારાનો મહિનો ઉમેરવામાં આવે છે જેથી 365 દિવસના સૌર વર્ષ અને 354 દિવસના ચંદ્ર વર્ષ વચ્ચેનો તફાવત સુધારી શકાય.  આ વર્ષને ચંદ્ર લીપ વર્ષ કહેવામાં આવે છે.

  જ્યારે સૌર્ય સિસ્ટમ જ્યોતિષશાસ્ત્ર માટે ખૂબ મહત્વ ધરાવે છે, જેનો દાવો કરવામાં આવે છે કે તે વ્યક્તિના જીવનને વ્યક્તિગત અથવા સામાજિક પ્રણાલીના ભાગ રૂપે સંચાલિત કરે છે, ત્યારે પવિત્ર સમયને ચંદ્ર દિવસ દ્વારા ગણવામાં આવે છે. ચંદ્ર મહિનાનો 30 મો ભાગ, મૂળ એકમ રહે છે.  આમ, ચંદ્રમાસ લગભગ 291/2 સૌર દિવસો છે.  તિથિ કુદરતી દિવસ સાથે સુસંગત નથી.  સંમેલન એ છે કે, તે તિથિએ પ્રાકૃતિક દિવસ માટે અમલમાં છે જે તે દિવસે વહેલી તકે થાય છે.  તેથી, એક તિથિ એક દિવસ પૂર્ણ થાય છે. નક્ષત્રના નામ જે મહિનાના ચંદ્ર ચક્રમાં તિથિને અનુરૂપ છે અને વાર્ષિક સૌર ચક્રમાં મહિનાના ભાગો છે તે સમયે ક્ષિતિજ પર નક્ષત્રોમાંથી ઉતરી આવ્યા છે અને તે પ્રમાણે મહિનાઓનાં નામ છે.

 ગુજરાતી ચંદ્ર મહિના:-

•  કારતક 
•  માગશર 
•  પોષ 
•  મહા
•  ફાગણ
•  ચૈત્ર
•  વૈશાખ
•  જેઠ
•  અષાઢ 
•  શ્રાવણ 
•  ભાદરવો
•  આસો 

   મૂળ રોમન વર્ષમાં 10 નામવાળી માર્ટિઅસ "માર્ચ", એપ્રિલિસ "એપ્રિલ", માઈસ "મે", જુનિયસ "જૂન", ક્વિન્ટિલિસ "જુલાઈ", સેક્સ્ટિલિસ "ઓગસ્ટ", સપ્ટેમ્બર "સપ્ટેમ્બર", ઓક્ટોબર "ઓક્ટોબર", નવેમ્બર "  નવેમ્બર ", ડિસેમ્બર" ડિસેમ્બર ", અને શિયાળામાં મૃત્યુ પામેલા બે અનામી મહિના, જ્યારે કૃષિમાં ઘણું ન થયું. વર્ષની શરૂઆત માર્ટીયસ "માર્ચ" થી થઈ. રોમન આશરે 700 બીસીના બીજા રાજા નુમા પોમ્પિલિયસે જાન્યુઆરીઅસ "જાન્યુઆરી" અને ફેબ્રુઆરીસ "ફેબ્રુઆરી" એમ બે મહિના ઉમેર્યા.  તેણે વર્ષની શરૂઆતમાં મરિયસથી જાનુઅરિયસમાં પણ સ્થળાંતર કર્યું અને કેટલાક મહિનાઓમાં દિવસોની સંખ્યા બદલીને વિચિત્ર, નસીબદાર નંબર બનાવ્યો.  ફેબ્રુઅરિયસ પછી ત્યાં ક્યારેક ક્યારેક ઇન્ટરકેલેરિસ "ઇન્ટરકેલેન્ડર" નો અતિરિક્ત મહિનો હતો. આ ફેબ્રુઆરીમાં લીપ-યર દિવસનો મૂળ છે.  46 બીસીમાં, જુલિયસ સીઝરએ ઘણા મહિનાઓમાં દિવસોની સંખ્યા બદલતા અને ઇન્ટરકેલેરિસને દૂર કરીને રોમન કેલેન્ડર (તેથી જુલિયન કેલેન્ડર) માં સુધારો કર્યો..

   વર્તમાન સ્થિતિમાં વ્યક્તિ માત્ર અંગેજી મહિનાઓને જ જાણતો હોય છે. કારતક વદ,સુદ કે માગસર સુદ જેવા તહેવારિક તિથિમાં વપરાતા શબ્દો તેને માથા ઉપરથી પસાર થઈ જાય છે. જ્યારે ક્યાંય શુભ કાર્ય કરવાનું હોય તો માત્ર ચોગડિયું જોવા માટે પણ પ્રખર બ્રહ્મનો સહારો લેવો પડે છે. જોકે હજુ પણ હિન્દુ ધર્મના પ્રસંગો પછી તે શુભ હોય કે અશુભ પરંતુ તેમાં વાર, તિથી, મુહરત, નક્ષત્રો વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે જે આપણું મૂળ કેલેન્ડર છે.  

                          

  

                                                                                                                                      જૈમીન જોષી .