બાળકોને જાતીય સતાવણી (Sexual harassment of children)

• દરેકનાં  સ્પર્સ બાળક  પ્રત્યે પ્રેમ અને સંવેદના જ દર્શાવતો હોય તે જરૂરી નથી.

   બાળપણમાં જાતીય શોષણ એ સમાજમાં સૌથી વધુ કલંકિત મુદ્દાઓ પૈકી એક છે અને તેને મૂળભૂત માનવ અધિકારોના ઉલ્લંઘન અને જાહેર આરોગ્યની ગંભીર ચિંતા બંને તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જો કે, બાળપણના લૈંગિક દુર્વ્યવહારના વ્યાપને સચોટ રીતે માપવું મુશ્કેલ હોઈ શકે છે કારણ કે તેની ઓછી જાણ કરવામાં આવી છે.

   એવી ઘણી વર્તણૂકો છે જેને જાતીય દુર્વ્યવહાર તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે, અને બાળકના જાતીય શોષણ તરીકે વર્ગીકૃત કરવા માટે ગુનેગાર અને બાળક વચ્ચે શારીરિક સંપર્ક કરવાની જરૂર નથી.

   બાળપણનાં જાતીય દુર્વ્યવહારને કોઈપણ "સંપૂર્ણ અથવા પ્રયાસ કરેલ જાતીય કૃત્ય, બાળક સાથે જાતીય સંપર્ક અથવા શોષણ" ગણવામાં આવે છે.

   બાળ જાતીય દુર્વ્યવહારના મુખ્ય બે પ્રકાર છે: સ્પર્શ અને બિન-સ્પર્શ. સ્પર્શમાં બાળકના ગુપ્તાંગને સ્પર્શ કરવો, બાળકને કોઈ અન્યના ગુપ્તાંગને સ્પર્શ કરવો, જાતીય રમતો રમવી અથવા જાતીય આનંદ માટે બાળકના યોનિ અથવા યોનિની અંદર, મોંમાં અથવા બાળકના ગુદામાં વસ્તુઓ અથવા શરીરના ભાગો મૂકવાનો સમાવેશ થાય છે. બિન-સ્પર્શતા દુરુપયોગમાં બાળકને પોર્નોગ્રાફી બતાવવી, કોઈ વ્યક્તિના ગુપ્તાંગને બાળક સમક્ષ ખુલ્લું પાડવું, બાળકની વેશ્યાવૃત્તિ/તસ્કરી કરવી, જાતીય પોઝમાં બાળકનો ફોટો પાડવો, બાળકને વ્યક્તિગત રૂપે અથવા વિડિયો પર જાતીય કૃત્યો જોવા અથવા સાંભળવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવું અને  બાળકને કપડાં ઉતારતા અથવા બાથરૂમનો ઉપયોગ કરતા જોવું.

• ઈન્ડીયામાં બાળકોનું જાતિય શોષણ થવા બાબતે : 

   હાલના સમયમાં અપણાં ભારતીય બંધારણો , બાળકનાં જાતિય શોષણ બાબતે ઘણાં જ ગુનાહિત કૃત્યો નોંધેલા છે, જે પ્રક૨ણો માત્ર અને માત્ર બાળકનાં જાતિય શોષણ સાથે સંકળાયેલા “ ધ ઈમ્મો૨લ સફીક  (પ્રિવેનસન ) એક્ટ " – ( વ્યભિચાર પ્રતિબંધક કાયદો ) ની જોગવાઈ મુજબ ૧૬ વ૨સ કરતાં નીચેનાં બાળકોનું ધંધાકીય શોષણથી રક્ષણ આપવાનું કામ કરે છે, વધુમાં “ ધ જયુવેનાઈલ જસ્ટીસ એક્ટ ની કલમ ૨૯ ની જોગવાઈ " ( બાળક કે સગીર કામદાર પાસેથી શોષણાત્મક કામ ક૨વાનું ) તે બાબતે સજાની જોગવાઈ કરવામાં આવેલ છે કે જયારે કોઈ વ્યક્તિ અમિર પાસેથી કામ કરાવીને  જોખમી કર્મચારીત્વ અપનાવવાની કાર્યવાહી કરે, “ ધ પ્રોહીબીશન ઓફ ચઈલ્ડ મેરેજ એક્ટની ” જોગવાઈ પણ ૧૮ વરસ કરતાં નીચેની વયની છોકરીઓનાં લગ્ન બાબતે સજાની જોગવાઈ બતાવે છે – દિકરાનાં લગ્ન માટે પણ આજ કાયદાની જોગવાઈ લાગુ પડે છે – સબબ અત્રેનાં પ્રકરણે બાળકોનું રક્ષણ ક૨વા માટે , બાળકોને થતાં અન્યાય સામે આવેલા કાયદાની જોગવાઈનું ઉલ્લંઘન થવા બાબતે, અત્રેનાં કાયદામાં જરૂર પડે તો ફોજદારી કાર્યવાહી / ફરીયાદ દાખલ કરવા માટેની જોગવાઈ કરવામાં આવેલી છે. એ રીતે વર્લ્ડ હેલ્થ ઓ૨ગેનાઈજેશન ” ( વિશ્વ સ્વસ્થ્ય સંસ્થા ) નાં મંતવ્ય મુજબ , બાળકોનું શોષણ એટલે બાળકોને શોષણાત્મક પ્રવૃત્તિમાં દાખલ ક૨વાં, અત્યારના સમાજ બાળક સમજી શકતાં નથી કે તેઓને શું કામ આ કામ કરવાનું છે બાળકો શારીરિક અડપલાં કે અન્ય કોઈ છેડછાડમાં પોતાની સંમતિ આપતાં નથી , એ રીતે અત્રેનું કૃત્ય એટલે કાયદા કાનૂનનો ભંગ છે, તેમજ આપણા સમાજમાં રહેલ પ્રતિબંધોનું પણ ઉલ્લંઘન છે – સબબ હાલના તબક્કે , મજકૂરનો બાળકોની શોષણાત્મક પ્રવૃત્તિ સામે એક બનાવવા માટેનો કાયદો ઘડવાની તાતી જરૂરીયાત ઉપસ્થિત થયેલ છે.

   

• બાળકનું જાતીય શોષણ કેમનું થાય ?

   બાળકોનું ભાવનાત્મક શોષણ , માનસિક શોષણ , શા૨ી૨ીક શોષણ , કે જાતિય શોષણ , પરત્વે કાયદાની જોગવાઈ કરવાની સાચી જરૂર છે , બાળકોનું શોષણ એટલે શારીરીક શોષણ પ્રવૃત્તિ, શ૨ી૨ સાથે ચેડાં કરવાં ઈશારાથી શા૨ી૨ીક પ્રવૃત્તિ / શોષણની માંગણી કરવી , ખરાબ શબ્દોનો ઉપયોગ કરવો , તેવી હાલચાલ ક૨વી ખરાબ લખાણો ક૨ીને શારીરીક શોષણની જાણ ક૨વી , તે બધી જ પ્રવૃત્તિઓ વ્યભિચારી / શારીરીક શોષણ માટેની છે. ઈન્ડીયામાં બાળકોનાં શોષણ માટેનો અહેવાલ રજૂ કરતી વખતે , “ વુમન એન્ડ ચાઈલ્ડ ડેવલપમેન્ટ મિનીસ્ટર , રેણુકા ચૌધરી સાહેબે જણાવેલ છે કે બાળકોનું શોષણ એટલે ગુપ્ત પ્રકારની કાર્યવાહી છે , અને અપણો સમાજ તે માટે શાંત બેસી રહેલ છે . આપણા સમાજમાં કામ કરતી વખતે આવા પ્રકારની ઘણી જ સમસ્યાઓ ઉભી થયેલી છે આપણા કાયદા સામે, અને ન્યાય – દેવના સામે પણ તથા સરકાર અને સહ – સરકાર સામે આ સમસ્યા પડકા૨ રૂપ બનેલ છે મજકૂરનો અહેવાલ જણાવે છે કે અત્રેથી મોટી સમસ્યા એવી છે કે આપણો સમાજ અત્રેનાં જાતિય શોષણને સમજી શક્યો નથી , સતત આપણાં સમાજને તેવી સમજ આપવાનું મુશ્કેલ થઈ જાય છે અને સમાજની ચઢ – ઉત૨ણ વાળી / અનુભવની પ્રવૃત્તિ , આપણે મેળવી શકયા નથી , તેથી આપણે સમાજમાં રહેલ મજકૂરના દૂષણ માટેની સાચી માહિતી મેળવી શકયા નથી , બાળકોનું ૨ક્ષણ , એટલે અત્રેનાં પ્રક૨ણે અવાજ ઉઠાવી શકતાં નથી તે મહત્વનો પાંસો છે, સતત અત્રેનાં પ્રક૨ણે બાળકોને પોતાની સમસ્યા રજૂક૨વા માટેની તક આપવી જોઈએ .

   આપણે ખૂબજ અગત્યતાથી સમજવાનું રહેશે કે ઉ૫૨ની તમામ વિગતો અને સંજોગોમાં બાળકોનાં શોષણ માટેની પ્રવૃત્તિઓ બનતી રહે છે – જેવાં કે લગ્ન પ્રકરણો, બાળકોની હેરાફેરીકરી  નોકરી આપવી, કામ ક૨વાનું , સતત આપણે હવે સામાજીક અને કાયદાકીય પાંસાઓને સમજવા પડશે , કે આપણા સમાજમાં બાળકોનું જાતિય શોષણ કેમ અને કેવી રીતે થાય છે. સમાજ સાથે પારસ્પારીક સબંધ , નબળા સમાજનું શોષણ , સુધારેલ સમાજમાં ચાલતું શોષણ , જો આપણે જોઈએ તો ઘણા લોકો અત્રેની જાતિય સતામણી પાસેથી બચવા માટે પોતાનાં બાળકોનાં લગ્ન કરી નાંખે છે  અને જયારે કોઈ છોક૨ી તરૂણાવસ્થામાં આવે ત્યારે તેણીને મૈથુની ઈચ્છા ઉત્પન્ન થાય છે. ઘણાં લોકો એવું માને છે કે દિકરીનાં લગ્ન કરી દેવા એટલે તેણીને જાતિય સતામણી પાસેથી રક્ષણ આપવાનું – આપણે જોયેલું હશે બીહારની નાથ જાતિમાં વેશ્યાવૃત્તિ એ જીવન જીવવાનો માર્ગ છે , અને જયારે પોતાનાં કુટુંબમાં દિકરી ના હોય , ત્યારે તેઓ રાજયનાં બીજા ભાગમાંથી દિકરી ખરીદે છે , અને તેને વેશ્યાવૃત્તિનાં કામમાં લગાડે છે, જેથી કરીને કુટુંબ પોતાનું ગુજરાન ચલાવી શકે . બાળકો જયારે નાનાં - નાનાં કામો કરે છે , હોટલમાં કામ કરે છે , રેસ્ટોરન્ટમાં કામ કરે છે , ત્યારે તેઓ જાતિય શોષણ માટેનાં પ્રભાવ નીચે આવી જાય છે, ગ્રાહકો અને માલિકની સામે તેઓ શોષણનો વિષય બની જાય છે . અત્રેનાં દૂષણોની સાથે સાથે બાળકો જ્ઞાતી — જાતિમાં તેમજ કુટુંબ — કબાલામાં શોષણ માટે વશ થવા કારણભૂત બની જાય છે અને તેઓનાં સમાજ કે પરિવારમાં પણ તેઓ જાતિય શોષણનો વિષય બની જાય છે. 

• જાતીય શોષણ માટેના બાળકો આવે છે ક્યાથી ?

   આપણે જોયેલું હશે કે આપણા સમાજમાંથી દર વરશે ઘણા જ બાળકો ગુમ થઈ જાય છે, ઘણાં બાળકોને તેઓનાં કુટુંબીજનો વેંચી મારે છે, ઘણાં બાળકોની ઉઠાંતરી ક૨વામાં આવે છે, ઘણાં લોકોને તેમનાં બાળકોનાં નામ ઉ૫૨ ઘણાં પ્રલોભનો આપવામાં આવે છે – એ રીતે ( CRY ) ચાઈલ્ડ રાઈટસ એન્ડ ચૂપ ' બાળકોના અધિકાર અને તેઓનાં અહેવાલ મુજબ દ૨ વરસે લગભગ ૮૯૪૫ બાળકો ઈન્ડીયામાં ખોવાઈ જાય છે , દર વરસે ૫,૦૦,૦૦૦ બાળકોને જાતિય સતામણી માટેની પ્રકીયામાં સંડોળવામાં આવે છે , અંદાજે ( ૨ ) મિલીયન – ૨૦ લાખ બાળકોને દર વ૨સે જાતિય સતામણી માટેના  કામ માટે ઘસડી જવામાં આવે છે , કે જેઓની ઉંમર ૫ થી ૧૫ વરસની હોય છે . અંદાજે ૩૦ લાખ બાળકો ધંધાકીય શોષણ પ્રવૃત્તિમાં જોડાયેલ હોવાનું માલુમ પડે છે જેઓની ઉંમર ૧૫ થી ૧૮ વ૨સની હોય છે ,  ૪૦ % બાળકો જાતિય સતામણીનાં કામમાં સંડોવાયેલા હોય છે , ૮૦ % બાળકો અત્રેની પ્રવૃત્તિમાં પાંચ મોટા શહેરોમાં જેવા કે દિલ્હી , મુંબઈ , કોલકાત્તા , ચેન્નાઈ અને બેંગલોર ખાતે જોડાયેલા છે અને તેઓ માંથી ૭૧ % બાળકો અભણ હોય છે એથી તે આપણા ધ્યાન ઉપર આવશે કે સમાજની વિપદા, નિર્બળતા, ગરિબી, ઉમર , વર્ગીક૨ણ , જાતિ – જ્ઞાતી , સુરક્ષાત્મક જગ્યાએ અભાવ , શાળાનો અભાવ , યોગ્ય કાળજીનો અભાવ , બાળકને કૌટુંબિક જીવનનો અભાવ એવા બધા દૂષણોથી બાળકોનું શોષણ થતું હોવાનું માલુમ પડે છે , ઘણા  માનસ શાસ્ત્રીઓનાં મંતવ્ય મુજબ અત્રેનો સમુદાય મનોવિકારી અથવા તો શારીરીક દૂષણોથી પીડાતા હોય છે . સતત આપણે શોધવાનું છે કે કઈ કઈ જગ્યાએ આપણા સમાજમાં બાળકોનું શોષણ થાય છે – જેથી કરીને તેઓને જાતિય સતામણીની પીડાથી / જૂલમથી  દુર રાખી શકાય.

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં દર વર્ષે 65,000 થી વધુ બાળકો સાથે દુર્વ્યવહાર થાય છે.

લગભગ ચારમાંથી એક પુખ્ત સ્ત્રી અને તેરમાંથી એક પુરુષનું બાળપણમાં જાતીય શોષણ થયું હતું.

બાળ જાતીય દુર્વ્યવહારનો અનુભવ કરવો એ પ્રતિકૂળ બાળપણનો અનુભવ (ACE) છે જે વ્યક્તિના શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય પર ઘણી લાંબા ગાળાની અસરો કરી શકે છે. 

• બિનઆયોજિત ગર્ભાવસ્થા
• સ્થૂળતા અથવા કેન્સર જેવી લાંબી સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિ
• ડિપ્રેશન અને PTSD
• પદાર્થ દુરુપયોગ
• આત્મહત્યાનું જોખમ વધે છે.

   બાળ લૈંગિક દુર્વ્યવહારને પુખ્ત, કિશોર અથવા મોટા બાળક દ્વારા બાળક સાથેની જાતીય પ્રવૃત્તિ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. જો કોઈ પુખ્ત વયના બાળક સાથે જાતીય પ્રવૃત્તિમાં જોડાય છે, તો તે જાતીય શોષણ છે. જો અન્ય બાળક અથવા કિશોર બાળક સાથે જાતીય પ્રવૃત્તિમાં જોડાય છે, તો એક ગ્રે વિસ્તારમાં પ્રવેશે છે જ્યાં અમુક જાતીય વર્તન દુરુપયોગને બદલે નિર્દોષ શોધ છે.

  દુરુપયોગના વ્યક્તિગત ઇતિહાસને સ્વીકારવા માટે ખૂબ જ હિંમતની જરૂર છે. પર્યાપ્ત સમય, યોગ્ય સાધનો અને યોગ્ય સમર્થન સાથે, બાળપણના દુર્વ્યવહારના આઘાતથી આગળ વધીને તંદુરસ્ત રીતે આગળ વધવું શક્ય છે.

આપણી સાથે ચાલનાર વ્યક્તિ આપણાં હોય છે ખરા ? (The person who walks with us is ours right?)

•  આગળ ચાલવું હોય તો પાછળનાં ડગલાંને છોડવું પડે....  

    

   પૃથ્વી ઉપર આપણો સફર શ્વાસથી શરુ થાય છે અને શ્વાસથી પૂર્ણ થાય છે. વધતી  ઉંમર સાથે વધતાં શરીર, બળ, બુદ્ધિ, વિકૃતિ, મોહ, લાલચ, પીડા, અશાંતિ બધું વધતું જાય છે અને આપણે ઇચ્છાઓ દ્વારાં સર્જાયેલ વર્તુળમાં ક્યારે ખોવાઈ જઈએ છીએ તે સમજમાં જ નથી આવતું. અંધકારમાંથી બહાર નીકળીએ તો પ્રકાશ આપણી આંખો આંજી દે છે. આપણે અજવાળામાં ઉભા હોવાં છતાં સ્પષ્ટ જોઈ શકતાં નથી. જીવન સાથે પણ આવું થાય છે. સત્ય આપણી સામે હોવાં છતાં આપણી આંખો તેટલી ઝાંખી પડી જાય છે કે આપણે તેનો સહજ સ્વીકાર કરી શકતાં જ નથી. આપણો અકળાયેલો ગભરાયેલો સ્વભાવ વાસ્તવિકતા સાથે મનમેળ થવાં દેતો જ નથી. તમને ખરેખર લાગવા લાગે છે કે કોઈ છે જેનાં માટે મારે આટલું આટલું કરવાનું છે. કોઈ છે જે મારા માટે ફલાણું ફલાણું કરવાનું છે. જ્યારે આડંબરી વ્યક્તિત્વમાંથી બહાર ડોક કરીએ તો જીવન ઝેર લાગવા માંડે. 

   

   ક્યારેક દિવસ લાંબો પડે તો ક્યારેક રાત્રી, ક્યારેક સુખ ઓછુ તો ક્યારેક સમય, ક્યારેક વ્યક્તિ માટેની ઝંખના તો ક્યારેક અલગ થવાનાં અભરખા વધતાં જતા હોય છે. આપણે જેમ જેમ વ્યક્તિઓનો સંપર્કમાં આવતા જઈએ તેમ તેમ કેટલાક લોકો અપણને અંગત લાગવા લાગે છે. આપણે તેવા પરિઘની રચના કરી દઈએ જેમાં અમુક ચોક્કસ વ્યક્તિનું જ સ્થાન હોય. તે વર્તુળમાં અન્યને પ્રવેશ કરવો હોય તો વ્યક્તિને આપણી શરતોનું ચોક્કસ માળખું અનુસરવું પડે. આપણી ખોટી તો ખોટી પણ ક્રિયામાં સહકાર અપાવો પડે. કોઈ આપણને ખોટો કહી પણ દે તો આપણાં ભવા અને મોઢાં બંને ચડી જતા હોઈ છે. આપણને રાજી રાખવા કોઈએ પોતાનું વ્યક્તિત્વ ગુમાવી આપણાં હિસાબે ચાલવું પડે. આપણાં વર્તુળમાં આપણને રિઝવે તેમનું જ સ્થાન અવ્વલ હોય છે.

   

   આપણાં વ્યક્તિત્વથી અંજાઈને કેટલાંક વ્યક્તિઓ આપણી બનાવેલી દુનિયામાં પ્રવેશ તો મેળવી લે છે પરંતુ ધીમે ધીમે તે અંદરથી રૂંધાવા લાગે છે. ધીમે ધીમે આપણાં માટે ઉત્પન થયેલ પ્રેમ ક્યારે ઘૂટન બની જાય છે તે સમજી શકાતું નથી. માતા-પિતા જેવા અંગત સબંધોને બાદ કરતાં મોટા ભાગના સબંધો માત્ર સ્વાર્થ કે સામાજિક પરંપરાઓ દ્વારાં થોપી મારેલા જડ નિયમોના પરિણામ સ્વરૂપ જોડાયેલા હોય છે. જોડાઈ જવું અને જકડાઈ જવું બંને વચ્ચે ઘણો ફર્ક છે. જોડાણમાં સાથ છે, પ્રેમ છે, સ્નેહ છે, કરુણા અને માનવતા છે જ્યારે જકડામણમાં ક્રોધ, અકળામણ, ડિપ્રેસન, બંધન, અને જીદ છે. જો તમે આંખોથી જ્ઞાનનો પડદો થોડો હટાવશો તો સમજાશે કે આપણે જેને પોતાના માનીને ચાલીયે છીએ તે તો માત્ર પ્રવાસમાં સાથે છે, આપણી સફળતાની સાથે છે, આપણી પ્રગતિ અને પ્રાપ્ત કરેલ હોદ્દાની સાથે છે. એક મિત્ર મિત્રની ઈર્ષા કરે, એક ભાઈ ભાઈના ધનની ઈર્ષા કરે, સાથી કર્મચારી મળતાં પગાર કે હોદ્દાની ઈર્ષા કરે. ધીમે ધીમે તમે આગળ વધતાં જાવ તેમ દરેક વ્યક્તિ તમારાથી છૂટતું જાય છે. અલબત્ત તે તમને જીવનનાં તેવા અમુલ્ય પાઠ ભણાવતા જશે જેથી તમે વધુ ‘’મજબૂત’’ અને ”દ્રઢ”  બનતા જશો. તમારી કરુણા ધીમે ધીમે પૂરી થતી જશે. માનવતા ઉપરથી તમારો વિશ્વાસ ઊઠતો જશે. તમે વધુ આક્રમક અને જુસ્સા વાળા બનતા જશો. પ્રગતિનાં નામ ઉપર અન્યને કરી બતાવવાની લાગણી ક્યારે ઊભી થઈ જશે તેનું પણ જ્ઞાત નહીં હોય.

   

   વ્યક્તિઓથી છેતરાયેલો માણસ ધીમે ધીમે વસ્તુઓમાં સુખ શોધવા લાગે છે. વધુને વધુ “ધન” પ્રાપ્ત કરવા, વધુ નામ આગળ વધારવા માટે પ્રયત્નો કરવા લાગે છે પણ જ્યારે તે આ બધુ પ્રાપ્ત કરી લેતો હોય છે ત્યાં સુધી જીવન પૂરું થઈ ચૂક્યું હોય છે. જ્યારે ખરેખર ભોગવવાનો સમય આવે છે ત્યારે કશું  ભોગવી શકતા નથી. પાછળ ફરીને જોતાં તે પણ સમજાતું નથી કે સફરમાં છૂટેલ વ્યક્તિઓમાં કોઈ અંગત તો છૂટી નથી ગયુને, પણ સાથે તે પણ સ્વીકારવું જરૂરી છે કે આપણાં સફરમાં શરૂઆતથી અંત સુધી કોઈ સાથે નથી અવવાનું. દરેકને પોતાનું જીવન છે અને સમય આવે પ્રત્યેક વ્યક્તિ તેમનો વળાંક પસંદ કરી વળી જતો હોય છે. આપણે જેને સાથે લઈને ચાલવા માંગીએ છીએ તે તો ક્યારનાં  પોતાના મનથી તમને છોડી ચૂક્યા હોય છે. તમારી સાથે જે ચાલી રહ્યું છે તેતો માત્ર એક શરીર છે. તમે શરીરનું શું કરશો?  તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે હાડ-માંસના લોચા તમને કેટલું સુખ આપી શકે?

    

   ઇચ્છાઓથી પર પણ એક દુનિયા છે. તમને જે તરસ છે તેતો માત્ર શરીરની જ છે. પાનને પણ લીલા રહેવા માટે પોતાનાં વૃક્ષમાંથી પ્રવાહી ખેચવું પડે છે અને વૃક્ષને પણ હર્યુભર્યું રહેવા માટે પોતાનાં મૂળિયાં વિકસાવવા પડે છે. દરેક સુખમાં સબંધ શોધવા જશો તો દુ:ખી થસો. સુખને સંબધ સાથે કોઈ લેવા દેવા નથી આપણે પત્ની કરતાં વધુ રોમાચ અન્ય સ્ત્રી સાથે અનુભવીએ છીએ. ભાઈ કરતાં મિત્ર સાથે વધુ ખૂલીને હસીને વાતો કરીએ છીએ. બહારનાં જગતમાં સુખ અને દુ:ખ જોડાયેલા છે. એટલા માટે જે દિવસે તમારી પાસે “ધન” આવી જશે તે દિવસે નિન્દ્રા ખોવાઈ જશે. જીવનની દુર્ઘટનામાંથી બહાર નિકળીએ તો ક્યારેક ભોજનનું સુખ, ક્યારેક સ્વસ્થનું સુખ, તૃપ્તિનું સુખ પ્રાપ્ત કરી શકીએ. પ્રત્યેક સમયે કોઈને સાથે લઈને ચાલવાની ભાવના અંતે તો દુઃખી અને એકલા જ કરી મૂકે છે. કોઈનો છૂટતો સાથ સહન કરવાની કાર્યક્ષમતા અને સહજતા જેનામાં નથી તે વ્યક્તિ અંતે તો કરુણાહિન અને જડ જ વ્યક્તિત્વ ધરાવતો બની જશે. સાચું સુખ તો ધીમે ધીમે બધુ ત્યાગ કરવામાં જ છે.           

                                                                                                                           

                                                                                                           જૈમીન જોષી.