કુંભ ચલણ: મેળાના અર્થતંત્રને શું ચલાવે છે(The Kumbh Currency: What drives the Mela economy):
ઉત્તર પ્રદેશમાં મહા કુંભ મેળાના કાલિડોસ્કોપિક અંધાધૂંધી નીચે એક આર્થિક જગન્ધ છુપાયેલો છે, જે આજથી (૧૩ જાન્યુઆરી) પ્રયાગરાજમાં ગંગા કિનારે અંદાજે ૪૦ કરોડ લોકોની શ્રદ્ધાથી પ્રેરિત છે. મેળો એક વિશાળ, ધબકતું બજાર બની ગયું છે જ્યાં દરેક નિર્ણય - પછી ભલે તે ફૂડ સ્ટોલ સ્થાપવાનો હોય, ટેન્ટ સિટી ભાડે લેવાનો હોય કે તરતો જેટી રૂમ શરૂ કરવાનો હોય - તક અને જોખમનું વજન ધરાવે છે.
ઐતિહાસિક શહેર અલ્હાબાદ, જે હવે પ્રયાગરાજ તરીકે ઓળખાય છે, તે "અનાદિ કાળથી" અસંખ્ય કુંભનું આયોજન કરે છે. આ વર્ષે, સરકારે રેકોર્ડ જનમેદનીની અપેક્ષા મુજબ મોટા પાયે કાર્યક્રમ શરૂ કર્યા પછી, શહેર અને તેની અર્થવ્યવસ્થાને નોંધપાત્ર વેગ મળવાનો અંદાજ છે.
અધિકારીઓનું કહેવું છે કે સરકાર મેળા દ્વારા મોટા પાયે આર્થિક અસર ઉભી કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહી છે. આગામી 45 દિવસ સુધી, નદી કિનારે 4,000 એકરમાં ફેલાયેલા મેળાના મેદાનમાં યાત્રાળુઓને વિવિધ તંબુના રહેઠાણ, મૂળભૂતથી લઈને વૈભવી સુધીના, ઘણા ખાદ્ય સ્ટોલની સાથે આતિથ્ય આપવામાં આવશે.
યોગી આદિત્યનાથની આગેવાની હેઠળની ભાજપ સરકારે મહાકુંભ માટે રૂ. ૬,૯૯૦ કરોડના બજેટ સાથે, માળખાગત વિકાસથી લઈને સ્વચ્છતા સુધીના ૫૪૯ પ્રોજેક્ટ્સ શરૂ કર્યા છે. તેની તુલનામાં, ૨૦૧૯ના કુંભ મેળામાં રૂ. ૩,૭૦૦ કરોડથી વધુના ખર્ચે ૭૦૦ પ્રોજેક્ટ્સ હતા. અધિકારીઓનો અંદાજ છે કે મેળાથી રૂ. ૨૫,૦૦૦ કરોડની આવક થશે અને રાજ્યના અર્થતંત્ર પર રૂ. ૨ લાખ કરોડનો વ્યાપક આર્થિક પ્રભાવ પડશે.
કન્ફેડરેશન ઓફ ઓલ ઈન્ડિયા ટ્રેડર્સના યુપી ચેપ્ટરના પ્રમુખ મહેન્દ્ર કુમાર ગોયલ આ કાર્યક્રમથી રૂ. ૨૫,૦૦૦ કરોડના ટર્નઓવરની આગાહી કરે છે, જેમાં પૂજાની વસ્તુઓમાંથી રૂ. ૫,૦૦૦ કરોડ, ડેરી ઉત્પાદનોમાંથી રૂ. ૪,૦૦૦ કરોડ અને ફૂલોમાંથી રૂ. ૮૦૦ કરોડનો સમાવેશ થાય છે. હોસ્પિટાલિટી ક્ષેત્ર, ખાસ કરીને લક્ઝરી હોટલો, રૂ. ૬,૦૦૦ કરોડનું ઉત્પાદન કરે તેવી અપેક્ષા છે.
કન્ફેડરેશન ઓફ ઈન્ડિયન ઇન્ડસ્ટ્રી (CII) ના યુપી ચેપ્ટરના પ્રમુખ આલોક શુક્લા, મહાકુંભને સ્થાનિક વ્યવસાયો માટે "સુવર્ણ તક" ગણાવે છે, જેમાં "એક વર્ષના વ્યવસાય જેટલી આવક બે મહિનામાં સંકુચિત થઈ જાય છે."
મેળાના મેદાનમાં જગ્યાઓ માટે સ્પર્ધાત્મક બોલી પ્રક્રિયામાં, રાજ્ય સરકારે ખાનગી કંપનીઓને બોલી લગાવવા માટે આમંત્રણ આપ્યું હતું. સૌથી વધુ બોલી લગાવનારાઓને સ્ટોલ ફાળવવામાં આવ્યા હતા. "કુંભમાં સ્ટોલ લગાવવા માટે અમને દરેક બોલી લગાવનાર પાસેથી 1-2 કરોડ રૂપિયા મળ્યા છે. તેની અસર ખૂબ જ વધારે છે," ધ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ દ્વારા એડિશનલ ડિસ્ટ્રિક્ટ મેજિસ્ટ્રેટ વિવેક ચતુર્વેદીને ટાંકીને જણાવાયું હતું.
મેળા માટે રહેઠાણમાં આશ્ચર્યજનક રીતે મોટા પાયે રોકાણ કરવામાં આવ્યું છે. યુપી સરકારે 1.6 લાખ તંબુઓ સ્થાપ્યા છે, જેમાં 2,200 લક્ઝરી તંબુઓ અને નદી કિનારે ઘણા નાના તંબુઓનો સમાવેશ થાય છે. શહેરમાં 218 હોટલ, 204 ગેસ્ટ હાઉસ અને 90 ધર્મશાળાઓ પણ છે.
18,000 થી 20,000 રૂપિયા પ્રતિ રાત્રિના ભાવે આ વૈભવી તંબુઓમાં ખાનગી બાથરૂમ, બ્લોઅર્સ, વાઇ-ફાઇ અને બટલર સેવાઓ જેવી સુવિધાઓ પણ છે. સંગમ નિવાસ પ્રયાગરાજ જેવા પ્રીમિયમ રહેઠાણની કિંમત બે મહેમાનો માટે પ્રતિ રાત્રિ રૂ. ૧ લાખ છે, જેમાં બાથરૂમ અને ઉચ્ચ કક્ષાની સેવાઓ ઉપલબ્ધ છે. યુપી સરકારી અધિકારીઓ કહે છે કે શુભ સ્નાનના દિવસોમાં માંગ વધુ હોવાથી, સંગમ નિવાસના તમામ ૪૪ સુપર-લક્ઝરી તંબુ વેચાઈ ગયા છે.
ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્ય પ્રવાસન વિકાસ નિગમ (UPSTDC) પાસે ચાર શ્રેણીના તંબુ છે - વિલા, મહારાજા, સ્વિસ કોટેજ અને ડોર્મિટરી - જેમાં ડોર્મ માટે પ્રતિ રાત્રિ રૂ. ૧,૫૦૦ થી લઈને ઉચ્ચ કક્ષાના તંબુ માટે રૂ. ૩૫,૦૦૦ સુધીની કિંમત છે.
આરઆર હોસ્પિટાલિટી પ્રાઇવેટ લિમિટેડના ડિરેક્ટર ભાઈઓ મિતેશ અને અશ્વિન ઠક્કરે મેળાના 25 ક્ષેત્રોમાંથી 14 ક્ષેત્રોમાં ફૂડ કોર્ટ અને આઉટલેટ્સ સ્થાપવા માટે 12-13 કરોડ રૂપિયાનું રોકાણ કર્યું છે, જેમાં 500 થી વધુ કામદારોને રોજગારી મળી છે. સંગમ વિસ્તાર નજીક 1.23 કરોડ રૂપિયાની બોલી લગાવીને તેમનો સૌથી મોંઘો આઉટલેટ સુરક્ષિત થયો.
"અમે 7 કરોડ રૂપિયાના ટેન્ડર માટે સ્પર્ધા કરી રહ્યા હતા પરંતુ એક મનોરંજન પાર્ક વિક્રેતા સામે હારી ગયા જેણે 11 કરોડ રૂપિયાની બોલી લગાવી," અશ્વિન કહે છે. "સમય મર્યાદાને કારણે મેકડોનાલ્ડ્સ ચૂકી ગયા હોવા છતાં, તેઓ સ્ટારબક્સ, કોકા કોલા અને ડોમિનોઝ જેવી બ્રાન્ડ્સને આકર્ષવામાં સફળ રહ્યા છે અને 100-200 કરોડ રૂપિયાના ટર્નઓવરનું લક્ષ્ય રાખી રહ્યા છે.
"ચાવી ઝડપ અને સુગમતા છે," મિતેશ કહે છે. "અમે ડોમ સિટી નજીક એરિયલ ઘાટ પર એક સ્ટોલ સ્થાપવાની યોજના બનાવી હતી, પરંતુ બાંધકામ હજુ ચાલુ હોવાથી, અમે અમારા ફૂડ કોર્ટને સ્થાનાંતરિત કરવાનું નક્કી કર્યું."
અપેક્ષિત વિશાળ સંખ્યામાં લોકો આવવાની શક્યતા અંગે, ચતુર્વેદીએ ઉમેર્યું, “અમે અલ્હાબાદ યુનિવર્સિટીની મદદ લીધી અને મેળામાં માળખાગત સુવિધાઓ વધારીને લોકોની સંખ્યા કેવી રીતે વધારી શકાય તે શોધી કાઢ્યું. એક સમયે 10,000 થી 20,000 યાત્રાળુઓના ધસારાને પહોંચી વળવા માટે ખાસ કોરિડોર ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યા છે. પ્રવાસન જાળવણીને વેગ આપવા સાથે કાર્યક્રમની આકર્ષણ વધારવા માટે ફ્લોટિંગ જેટી, વોટર સ્પોર્ટ્સ અને મંદિર પર્યટન શરૂ કરવામાં આવ્યું છે.”
પ્રાદેશિક પ્રવાસન વિભાગના અધિકારી અપરાજિતા સિંહ નોંધે છે કે, “હોટેલ માળખાગત સુવિધાઓ સુધારવા માટે ખૂબ જ પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો. ગયા વર્ષે ફક્ત 15 હોમસ્ટે નોંધાયેલા હતા, જેમાંથી હવે 100 હોમસ્ટે નોંધાયેલા છે. શહેરમાં 7,000 થી વધુ વિક્રેતાઓ છે, જેમાંથી 2,000 લોકોએ ડિજિટલ ચુકવણી માટે કૌશલ્ય વિકાસ તાલીમ લીધી છે. અમે 1,000 માર્ગદર્શકોની એક ટીમ બનાવી છે અને પ્રવાસીઓને બધી આધુનિક સુવિધાઓ પૂરી પાડવા માટે ફૂડ કોર્ટ સિસ્ટમનો વિસ્તાર કર્યો છે.”
ઉત્તરપ્રદેશ ગવર્મેન્ટ દ્વારા કુંભ મેળા થકી ૫૦,૦૦૦ કરોડ ઉપર આવક થવાની શક્યતાઓ નોંધાઈ રહી છે જે પોતિકે મોટો આકડો છે.
જૈમિન જોષી.
લિડોસ્કોપિક અંધાધૂંધી નીચે એક આર્થિક જગન્નાટ છુપાયેલો છે, જે અંદાજે 40 કરોડ લોકોની શ્રદ્ધાથી પ્રેરિત છે, જેઓ 13 જાન્યુઆરીથી પ્રયાગરાજમાં ગંગાના કિનારે ઉતરશે તેવી અપેક્ષા છે.
સાતમી સદીના લખાણોમાં, ચીની પ્રવાસી ઝુઆનઝાંગે કુંભ મેળામાં શ્રદ્ધા અને વાણિજ્યના આ સમન્વયનું દસ્તાવેજીકરણ કર્યું છે, જ્યાં શાસકો અને શ્રીમંત વેપારીઓ પવિત્ર જળમાં સ્નાન કરતા હતા અને ભવ્ય દાન આપતા હોવાનું કહેવાય છે. ઉદ્યોગસાહસિકતાની તે ભાવના 40 દિવસના કાર્યક્રમના આધુનિક સંસ્કરણમાં જીવંત રહી છે, જે સમગ્ર ભારતમાંથી વ્યવસાયોને આકર્ષિત કરે છે અને ગંગાના આ ભાગને આધ્યાત્મિકતા અને વેપારના વિશાળ ક્ષેત્રમાં પરિવર્તિત કરે છે.
